Kayıtdışı Varlık Temininin İşletmelere Sakıncaları

Kayıtdışı Varlık Temininin İşletmelere Sakıncaları

Emrah AYGÜL
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir

GİRİŞ

Kayıtdışı ekonomi, ekonomik birimlerin işlem ve faaliyetlerinin belgelendirilmemesi, resmi kayıtlarda gösterilmemesi ve devletin bilgi ve kontrolü dışında kalmış olması şeklinde tanımlanabilir. Kimine göre kayıt dışı ekonomi büyümeyi hızlandırdığı, istihdamı artırdığı, kayıtlı ekonomiyi ayakta tuttuğu ve sosyal patlamayı engellediği için yararlı varsayılırken, kimine göre devlet yönetimine, sosyal güvenlik müesseselerine, hukuk devleti anlayışına olumsuz etkileri sebebiyle zararlı olarak kabul edilmektedir ( Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız. AYDEMİR, Şinasi; “Türkiye’de Kayıtdışı Ekonomi” Maliye Hesap Uzmanları Derneği, İstanbul –1995).

Kayıtdışılık oranı ülkemiz için maalesef yüksek ifade edilmektedir. Kimine göre %45 (OECD), kimine göre ekonominin yarısı, kimine göre ise korkulacak oranlar.

Kayıtdışı ekonomi sorunu tüm ekonomik birimleri kapsamaktadır. Her ne kadar kayıtdışı ekonominin sadece küçük ve orta ölçekli işletmelerde yaygın olduğu ifade edilmekte ise de, gerçekte tüm işletmeler bir şekilde kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin içerisinde yer almaktadır. Ayrıca tamamen kayıtdışı çalışan işletmeler oransal olarak oldukça azdır. Yani kayıtlı ekonomi ile kayıtdışı ekonomi iç içe geçmiş durumdadır (AĞBAL, Naci; “Büyüyen Kayıtdışı Sektör”, Yaklaşım Dergisi, Mayıs-2002, Sayfa: 46).

Yukarıdaki açıklamalar şu soruyu akla getiriyor. Kayıtdışılığın yüksek olduğu ekonomilerde işletmelerin acaba tüm işlemleri kayıt altına alınabiliyor mu? Ya da soruyu şöyle soralım %50’si kayıtdışında bulunan bir ekonomide faaliyetlerini tamamen kayıt içinde tutmak isteyen işletmeler, işlemlerinin tamamı ya da büyük bir kısmı kayıtdışı olan diğer işletmelerle hiç alışverişte bulunmuyorlar mı?

Kayıtdışılığın yüksek olduğu ülkemizde işlemlerinin tamamını kayıt altına almak isteyen işletmeler bazen ticari faaliyetlerinin gereği olan girdilerinin temini için, işlemlerini kayıtdışı tutmak isteyen işletmelerden mal ve hizmet almak zorunda kalabilmektedirler. Satıcının yaptığı her ne kadar suç teşkil etse dahi alıcı olan işletme (Tabii ki yapılan işlem alıcı için de Vergi Kanunları açısından suç teşkil ediyor.), faaliyeti gereği temini zorunlu girdilerin devamı için, ilişkilerin zedelenmemesi bakımından herhangi bir resmi kuruma şikayette bulunamamaktadır.

Aşağıda ekonominin gereklerinden doğan söz konusu belgesiz girdi teminlerinin işletmeler için meydana getirdiği sakıncalar açıklanmaya çalışılacaktır.

Bu problem, uygulamada “kasa fazlası” ya da “şişik kasa” olarak nitelendirilmektedir. Bir kasanın fazla olduğunu en kısa yoldan anlamanın yolu ise, kasa hesabında yüksek tutarda para görünürken, işletmenin yüksek faizlerle borçlanıp borçlanmadığının, ödemelerini süresinde yapmaması nedeniyle finansman giderine katlanıp katlanmadığının ve tutar seviyesinin zaman içindeki seyrinin tahlil edilmesidir.

Fiktif kasa fazlası, yukarıda belirtildiği gibi kayıtdışı ekonominin gereklerinden dolayı oluşabileceği gibi işletmenin kötü niyetli politikalarından da meydana gelebilir. Örneğin işçilere ücret bordrosunda gösterilen net ücretten fazla ödeme yapılması ve kar dağıtımına bağlı tevkifatların ve ortaklar açısından gelir vergisinin ödenmemesi için kar dağıtımlarının örtülü yolardan yapılması şeklinde de ortaya çıkabilmektedir.

Yani belgelendirilemeyen harcamalar nedeniyle, olmayan bir alacak için faiz hesaplanarak gelir kaydedilmektedir.

Peki böyle bir problem karşısında çözüm nasıl olabilir? Çözüm işletmenin ortaklara borçlanması suretiyle 131 ORTAKLARDAN ALACAKLAR hesabının kapatılmasıdır. Bu ise ancak kar dağıtımı yolu ile ya da ortakların görünen borcu kapatacak kadar işletmeye ödeme yapması ile mümkündür.

Şirket ortaklarının görünen borçlarını ödeyememesi halinde, kar dağıtılarak fiktif bakiye eritilebilir. Ancak dağıtılması gerekli tutarın yüksek olması, önceden kar üzerinden tevkifat yapılmaması yani dağıtıma bağlı olarak tevkifat yapılmasının gerekmesi, ortaklara karın dağıtılması halinde şahıslara ilişkin yüksek gelir vergisi doğması gerekçeleriyle bu yöntem de kabul görmemektedir (4842 Sayılı Kanun ile kar dağıtımlarına bağlı vergi yüklerinin azaltılması özellikle de 1998 yılı ve öncesine ilişkin karların dağıtımında vergi yükü oluşmaması bu çözüm yolunu kolaylaştırmaktadır.) . Ayrıca bu çözüm yolu aşağıda belirtilen sakıncaları da gidermemektedir.

Çıktıların Tevsik Edilememesi

İşletmelerin faaliyetlerinin sonucu olan çıktılar, belirli bir kapasite ve girdi gerektirmektedir. Kapasite, örneğin üretim işletmeleri için makine parkı, işçi sayısı gibi göstergeleri nitelerken, girdiler ise üretim için gerekli hammadde,enerji, yardımcı malzeme gibi ihtiyaçları nitelendirmektedir.

Temin edilen kapasite unsurlarının (makine gibi) ya da girdilerin (hammadde gibi) belgesiz olması halinde, işletmenin kayıtları ile çıktıların gerçekliği tevsik edilemeyecek, sahte veya muhteviyatı itibariyle fatura düzenlendiği iddiaları ile karşı karşıya kalınması muhtemel olacaktır. Böyle bir durum, Vergi Usul Kanunun 359. maddesi uyarınca ilgililerin hapis cezasına muhatap olması sonucunu doğurmaktadır.

Bu yasal düzenleme gereği satılan malın alıcıya intikal ettirilmesi esnasında sevk irsaliyesinin düzenlenerek, bulundurulması gerekmektedir. Malın tesliminin kayıtdışı olması halinde bu belge düzenlenmemektedir.

Yoklama memurlarının bu şekildeki bir işlemi yol denetimi sırasında tespit etmeleri halinde Vergi Usul Kanununun 353/2. maddesi uyarınca malı taşıyan ya da taşıttıran tarafa özel usulsüzlük cezası uygulanmaktadır. Dolayısıyla alıcının malı taşıması ya da taşıttırması halinde ceza, belgesiz varlık temininde bulunan alıcı adına düzenlenecektir.

Yine aynı Kanunun 354. maddesi uyarınca, yetkililerce, 353 üncü maddenin 1 ve 2 numaralı bentlerinde yazılı belgelerin bir takvim yılı içinde üç defa kullanılmadığının veya bulundurulmadığının tespiti halinde mükelleflerin işyerleri bir haftaya kadar kapatılabilecektir.