İşletmelerde Yapılan Hileler
Halil SÖYLER
(MÜSBE Muhasebe Finansman Bilim Dalı Doktora Öğr.)
halil62@hotmail.com
— İşletmelerde Yapılan Hilelerin Önlenmesine Yönelik Uygulamalar
— İşletme Yönetimleri Tarafından Yapılan Hileler
— İşletme Çalışanları Tarafından Yapılan Hileler
1. Hileye İlişkin Genel Bilgiler
1.1 Hile Kavramı
Herhangi bir kişi veya kurumdan yasal olmayan bir biçimde bir değer alınması temelde iki farklı şekilde mümkün bulunmaktadır.
Kişinin başına tabanca dayayarak kişinin varlığını zorla gasp edebilirsiniz. Bu duruma hırsızlık ya da soygun adı verilmektedir veya çok çeşitli şekillerde; düzenlemeler, sahtekârlıklar, aldatmacalar vb. yöntemlerle kişi veya kurumların varlığının elde edilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu duruma da hile veya yolsuzluk adı verilmektedir.
Yukarıda ilk grupta yer alan yasa dışı eylemler daha şiddetli olmakta ve toplumun ilgisini daha fazla çekmekte olmasına karşın ikinci grupta yer alan hile veya yolsuzluklar, gerek işletmeler gerekse toplum üzerinde daha fazla tutarlı zararlara sebep olmaktadırlar.
Genel olarak hile olarak tanımlanabilen bu eylemler, kişilerin çalıştıkları işletmelerin varlıklarını kasıtlı uygulamalarla ele geçirerek haksız kazançlar elde etmeleri biçiminde ortaya çıkmaktadır. Bu kasıtlı uygulamalarla elde edilen kazançlar işletmenin parasını ya da malını doğrudan elde etme şeklinde olabileceği gibi, ödüllendirme, ikramiye alma gibi dolaylı yollarla da olabilmektedir.
Bu bağlamda; belirli bir amaçla işletmenin işlem, kayıt ve belgelerinin bilerek tahrif edilmesine muhasebe hilesi adı verilmektedir. Hatalar, bilgisizlik ve dikkatsizliğe dayanmasına karşın hileler bilinçli ( kasden ) olarak yapılmaktadır. Hilenin, belge ve kayıtlar üzerinde bilinçli olarak yapılması nedeniyle muhasebe sistemi içinde kendiliğinden ortaya çıkarılması beklenemez. Aksine bilerek yapıldığından tespit edilip, ortaya çıkarılması son derece güç bir durumdur. Bunun nedeni, insan zekasının sürekli olarak yeni yöntem ve usuller geliştirmesidir.
Dolayısıyla işletmelerde yapılan çeşitli düzensizliklerin hata veya hile olup olmadığını birbirinden ayırt etmek kasıt unsurunun ortaya çıkarılmasına bağlı bulunduğundan, bu ayırımın yapılması her zaman kolay değildir. Örneğin: Sabit kıymetlere geçirilmesi gereken bir makinenin genel yönetim giderleri hesabına kaydedilmesi, muhasebe prensiplerinin bilinmemesinden veya dikkatsizlikten ileri geliyorsa, bunun bir muhasebe hatası olarak değerlendirilmesi düşünülebilir. Ancak, giderlerin yüksek gösterilerek kârı azaltmak amacı ile genel yönetim giderlerine kaydedilmişse veya kârı azaltmak için yapılan başka hataların bulunması durumunda, yapılan işlemde kasıt unsurunun varlığı kabul edilerek muhasebe hilesinden söz edilebilir.
Özellikle son yıllarda işletme çalışanlarınca veya farklı alanlarda ve şekillerde yapılan hileler önemli sorunlardan biri haline gelmiştir. Çok farklı şekillerde yapılan hilelerin sayı ve tutarları gün geçtikçe artış göstermektedir. Yapılan hilelerin nedenleri ve yapanların özellikleri konuya ilişkin olarak önemli istatistikler ortaya koymaktadır.
- Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmalar, işletmelerin yıllık gelirlerinin % 6’sını bu gibi hileler nedeniyle kaybettiklerini göstermektedir.
- ABD’de işletme çalışanları tarafından yapılan hilelerin tutarının yılda 400 Milyar USD civarında olduğu tahmin edilmektedir. ( 2002 yılında yapılan çalışmalarda bu tutarın yaklaşık, 600 Milyar USD olduğu tahmin edilmektedir.)
- ABD Ticaret Odası’nın tahminlerine göre, başarısızlıkla sonuçlanan işletmelerin % 30’undan fazlasındaki kayıplar, çalışanların işyerini dolandırması yüzünden olmaktadır. Çalışanların, işverenlerini yılda ortalama tahminen 30 – 100 Milyon USD arasında dolandırdığı tahmin edilmektedir.
- ABD’de çalışanların zimmete para geçirme aracılı ile verdikleri zararın yıllık 20-40 Milyar USD civarında olduğu tahmin edilmektedir.
- ABD’de çalışan başına düşen hileye dayanan zararların 9 USD civarında olduğu tahmin edilmektedir.
- KPMG adlı uluslararası bir denetim şirketinin 1999 yılında Avustralya’da yaptığı bir hile araştırmasında yanıt verenlerin % 57’si ilgili dönemde en az bir hile olayı bildirmişlerdir.
- Ernst&Young adlı uluslararası bir denetim şirketinin 1997 yılında 32 ülke üzerinde yaptığı hile araştırmasında büyük oranlarda hile rapor edilmiştir.
Yukarıda verilen istatistikleri çoğaltmak mümkündür. Bununla birlikte ortaya çıkmayan, ortaya çıksa bile işletmeler tarafından çeşitli nedenlerle rapor edilmeyen çok sayıda hile olayı bulunmaktadır. Her ne kadar yukarıda genellikle işletme çalışanları tarafından yapılan hilelere ilişkin istatistiksel örnekler verilmiş olsa da, gerçek olan bir bütün halinde işletmelerde meydan gelen yolsuzluklar çok büyük boyutlara ulaşmıştır.
1.2 Hile Türleri
Günümüzde işletme ile yakından veya uzaktan ilişki içerisinde bulunan ve işletme ilgilileri olarak tanımlayabileceğimiz (işletme sahip ya da ortakları, çalışanlar vb.) kişi veya kurumlar tarafından çeşitli alanlarda ve şekillerde hileler yapılabilmektedir. Bu tür hilelere aşağıdaki örnekleri verebiliriz:
- İşletme çalışanları tarafından işletmelerine karşı yapılan hileler,
- Beyaz yakalılar tarafından yapılan hileler,
- İşletme tepe yönetimlerinin işletme ilgililerini yanıltmaya yönelik olarak mali tablolarda üzerinde yaptıkları hileler,
- Yatırımlarla ilgili yapılan hileler,
- Ticari rüşvetler ve komisyonlar,
- Banka işlemleri ile ilgili hileler,
- Elektronik fon transferleri (EFT) ile ilgili yapılan hileler,
- Kredi kartı hileleri,
- Bilgisayar hileleri,
- İnternet yoluyla yapılan hileler.
Yukarıda maddeler halinde belirtilen hileli işlemlerin kapsam ve türleri genişlemiş gerek işletmeler ve gerekse toplum üzerindeki etkileri önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu bağlamda bu tür hilelerin tespit edilmesi ve önlenmesi günümüzde uzmanlık gerektiren işler arasına girmiş bulunmaktadır. Yukarıda sayılan hile türlerinin her biri kendi alanında ayrı ayrı ele alınabilecek çalışmalardır. Dolayısıyla, yazımızın konusu, işletmelerde yapılan hileler ve bunların önlenmesi olduğundan yapılan hileleri:
- İşletme çalışanlarının yaptıkları hileler
- Tepe yönetimleri tarafından yapılan hileler.
Şeklinde yapılacak bir bölümleme dahilinde ele alınacaktır.
1- BOZKURT, Nejat; İşletme Çalışanları Tarafından Yapılan Hileleri Doğuran Nedenler, Yaklaşım Dergisi, Yıl:8 Sayı:92, Ağustos 2002
2- BOZKURT, Nejat; İşletmede Hile Yapan Çalışanların Karakteristik Özellikleri, Yaklaşım Dergisi, Yıl:8 Sayı:93, Eylül 2002
3- BOZKURT, Nejat; Muhasebe ve Denetim Mesleğinde Yeni Bir Alan “Adli Muhasebecilik”, Yaklaşım Dergisi, Yıl : 8, Sayı : 94, Ekim 2000
4- Employee Theft Prevention Tips, http://www.metrokc.gov/www.nav.map,
5- FRANK, Craig; How to Face Down Fraud, Security Management, Sep 1998,Vol 42,Issue 9
6- KAYMAK, Can; Muhasebede Yapılan Hata ve Hilelerin Muhasebe ve Muhasebe Denetimi Yönünden Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, M.Ü.S.B.E. Muhasebe Finansman Bilim Dalı, İstanbul 1996
7- Maliye Hesap Uzmanları Derneği, Denetim İlke ve Esasları, 2. Baskı, İstanbul 1999
