Dernek Sandıklarının Hukuki Durumu
Mintez ŞİMŞEK
Müfettiş
Türk Kızılay’ı Teftiş Kurulu
mintezsimsek@gmail.com
Derneklerin kuruluş, işleyiş ve sonlanmasına ilişkin asli mevzuat; Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu ile 5253 sayılı Dernekler Kanununun amir hükümleri doğrultusunda şekillenmiş olup bir teşekkülün dernek sayılabilmesi için gerekli ve yeter koşul; gerçek ve/veya tüzel en az yedi kişinin kazanç paylaşımı dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle bir araya gelmeleridir.
Gerek Türk Medeni Kanunu gerekse Dernekler Kanunu, iş bu teşekkülün oluşum sürecinin başlangıcında, kişilerin bu teşekkülü kurmalarındaki temel gayenin “kazanç paylaşımı dışında” olmasını şart koşmakta, oluşturulacak birliğin “kazanç paylaşımı” ile doğrudan veya dolaylı olarak ilgili olmamasını talep etmektedir.
Bununla beraber, dernek tanımında verilen bir diğer asli unsurda “belirli ve ortak bir amacın gerçekleştirilmesidir ki, dernekler tanımda belirtilen ve tüzüklerinde de açıkça izah ettikleri bu ortak amacı gerçekleştirmek için mali kaynaklara gereksinim duymakta ve amaca yönelik faaliyetlerinde kullanacakları mali kaynağı ise yer yer ticari faaliyet kapsamında sayılacak faaliyetlerden elde etmektedirler. Bir ticari faaliyet söz konusu olduğunda ise elbette kâr veya zarar yani bir kazanç ortaya çıkmakta olup dernekleri diğer teşekküllerden ayıran bir diğer unsurda, yürüttükleri ticari faaliyetlerden elde ettikleri kazanç veya kârları dernek üyelerine paylaştıramamalarıdır.
Diğer taraftan, derneklerin amaca yönelik faaliyetleri esnasında aldıkları bağış ve aidatlar ile ticari faaliyetlerinden elde ettikleri kazanç ve kârlar neticesinde, başlangıçta bir kişi topluluğu olarak teşekkül olunan bu organizasyonların, zaman içerisinde bir mal topluluğunu da bünyesine katması ile varlık ve faaliyetlerin bu mal topluluğu etrafında yürütülmesi sonucunu doğurmakta, derneğin ayrılmaz bir cüzü olarak onunla birlikte ortaya çıkan bu mal topluluğunun, gerek kazanç gerekse kazanç nevinden sayılabilecek herhangi bir faydasından dernek üyelerinin yararlanması ise kanunun asli unsurlarından olan “kazanç paylaşımı dışında” ön şartı ile yasaklanmaktadır.
Yine, derneklerin ayrılmaz bir cüzü olarak onunla birlikte ortaya çıkan asli malvarlıklarının dışında, o derneğe üye kişilerin, kendi aralarında yardımlaşma, dayanışma ve bazı zaruri ihtiyaçlarını uygun koşullarda temin etmek maksadı ile dernek bünyesinde oluşturdukları müşterek mal toplulukları vardır ki bu topluluklar “Dernek Sandığı” olarak adlandırılmaktadır.
Derneklerin bünyesinde kurulmakla beraber o derneğin asli malvarlığının dışında, mali kaynağı yalnız ve ancak dernek mensuplarınca tedarik olunan bu toplulukların, kuruluş ve işleyişine ilişkin temel mevzuat; Dernekler Kanunun 12. maddesi, Dernekler Yönetmeliğinin 11. bölümü ve Dernekler Tarafından Kurulan Sandıkların Tabi Olacağı Esaslar Hakkında Yönetmelik çerçevesinde şekillenmiş olup bu konuda sık sık karşılaşılan sorulara ayrıntılı olarak eğilmek suretiyle, bu teşekküllerin kuruluş, işleyiş ve hukuki durumlarına ilişkin bazı konulara açıklık getirilmeye çalışılacaktır.
1- Dernek Sandığının amaç ve kapsamı nedir?
Dernek sandıklarının amaç ve kapsamı, 5253 sayılı kanunun 12. maddesinde yapılan temel tanımlamada “Dernekler, tüzüklerinde yazılı olmak ve sağlanan kârı üyelerine paylaştırmamak, gelir, faiz veya başka adlarla üyelerine aktarmamak şartıyla üyelerinin yiyecek, giyecek gibi zarurî ihtiyaç maddelerini ve diğer mal ve hizmetlerle kısa vadeli kredi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla sandık kurabilirler” şeklinde belirtilmiş olup bu tanım çerçevesinde,
Dernek sandıklarının amacı; dernek üyelerinin yiyecek, giyecek gibi zorunlu ihtiyaç maddeleri ve üyelerin gereksinim duyacağı diğer mal ve hizmetlerin temini ile mensuplarının kısa vadeli nakit kredi ihtiyaçlarının karşılanması olup burada asıl olan dernek üyelerinin gereksinimleri ve talepleridir.
Kanun koyucu, sandığın kurulma amacında herhangi bir kısıtlamaya gitmemiş üyelerin her türlü yasal mal ve hizmet ihtiyaçlarının temini amacı ile sandık kurulabileceğini ifade etmiştir.
2- Hangi Dernekler Sandık Kurabilir ?
Bütün dernekler sandık kurabilir ancak bir derneğin bünyesinde sandık kurulabilmesi için;
– Dernek tüzüğünde, dernek bünyesinde sandık kurulabileceğine ilişkin açık bir hüküm bulunmalıdır ki bu hüküm, lafzı ve muradı itibariyle hiçbir tevil veya yorum gerektirmeden doğrudan sandık kurulabileceğini ifade etmelidir.
– Dernek genel kurulunca, Tüzüğün yukarıda belirtilen maddesine dayanarak sandık kurulması için bir karar alınmalıdır. Söz konusu karar aynen tüzük maddesinde olduğu gibi açık ve sarih bir şekilde gündeme yazılıp kabul edilmelidir.
3- Dernek Sandığının Kuruluş ve İşleyişi Neye Göre Olur?
Dernek sandıklarının kuruluş ve işleyişleri, Dernekler Yönetmeliğinin 74. Maddesinde izah edilen Sandık Yönergesi hükümleri dairesinde olur.
Sandık Yönergesi; Dernek Sandığının kuruluş sürecinin asli unsurlarından birisi olup bünyesinde Sandık kurulacak derneğin Yönetim Kurulunca hazırlanır ve Derneğin Genel Kuruluna sunulur. Yönergenin geçerlilik kazanabilmesi için Dernek Genel Kurulunca kabulü zorunludur, yani yönergenin yürürlülük şartı “Genel Kurulca kabul” edilmesidir. Sandık Yönergesinde Sandığın Kuruluş İşleyiş ve sonlanmasına ilişkin tüm konular açıkça izah edilir. Aşağıda belirtilen konuların Sandık Yönergesinde izahı kanuni bir zorunluluk olup fazlası ihtiyaçlara binaen Dernek Yönetim kurulunun takdirine bağlıdır.
- Sandığın adı,
- Sandığın çalışma konuları,
- Üye olma, üyelikten çıkma ve çıkarılmanın şartları,
- Sandık genel kurulunun kuruluş şekli, toplanma zamanı, görev ve yetkileri,
- Sandık yönetim kurulunun asıl ve yedek üye sayısı, nasıl seçileceği, görev ve yetkileri,
- Sandık denetim kurulunun asıl ve yedek üye sayısı, nasıl seçileceği, görev ve yetkileri,
- Üyelerden alınacak giriş aidatı ile üyelik aidatının belirlenme ve tahsilat şekli,
- Sandıkça oluşturulacak fonlar, bu fonlara katılma şartları, fonlardan yararlanma esasları, fonlardan yapılacak yardımların miktarı ve oranları,
- Üyelerin sandıktan çıkması veya çıkarılmasının şartları,
- Fonlarda biriken para ve hakların tasfiyesi ve geri verilmesi esas ve usulleri,
- Fonlarda biriken paraların değerlendirilme esas ve usulleri, işletilecek paralardan elde edilecek faiz, kâr, temettü ve diğer değerlerin, kullanımına dair esaslar,
- Mikro kredi ve diğer borç para verme esas ve usulleri,
- Sandığın dağıtılmasına karar verilmesi durumunda, mal varlığının tasfiye esasları.
Yukarıdaki 13 maddede izah edilen konular Yönergede muhakkak surette belirtilmelidir. Mikro kredi ve diğer borç para verme ile ilgili esas ve usullerin yönergede belirtilmesi zorunlu olup bu borç verme işlemlerinden kaynaklanan alacak işlemlerinden istenecek hizmet bedeli ve/veya faiz oranları, değişen piyasa koşulları çerçevesinde Sandık yönetim kurulu kararı ile belirlenir.
4- Dernek Sandığına Kimler Üye Olabilir?
Dernek Sandığına; bünyesinde kurulduğu derneğin merkez ve şubelerine kayıtlı üyeler kabul edilir. Dernek tüzüğünde belirtilen ve bu tüzüğe göre üye kabul edilip kaydedilen tüm (asli, fahri, daimi, onursal.vb) kişiler dernek sandığına üye olabilir.
Dernek Sandığına üye olmak derneğe üye kişinin isteğine ve Dernek Sandığı Yönetim Kurulunun kabulüne bağlıdır.
Dernek üyesi istemeden sandığa üye kaydedilemeyeceği gibi Dernek Sandığı kabul etmeden de kişi üye olamaz.
5- Dernek Sandığı Ne Zaman Faaliyete Geçer?
Dernek yönetim Kurulunca hazırlanıp Genel kurulca kabul edilen sandık yönergesinin her sayfası Yönetim Kurulu üyelerince imzalanır ve yönergenin imzalı bir sureti, genel kurul toplantısını izleyen otuz gün içinde dernek başkanı tarafından mülki idare amirliğine verilir.
Yönergenin mülki amirliğe verilmesine müteakip Sandık faal sayılır. Yönergenin mülki idare amirliğine bildirilmesinden itibaren altı ay içinde sandık genel kurulunun toplanması ve sandık organlarının oluşturulması zorunludur.
Sandık yetkili organlarının oluşturulmasına kadar(ilk altı ay) sandık işlemlerini yürütmeye dernek yönetim kurulu yetkilidir. Sandığın ilk genel kurulu, dernek yönetim kurulunun çağrısı üzerine toplanır ve yetkili organlarını teşekkül ettirir.
6- Dernek Sandığı Hangi Organlarca Yönetilir?
Aynen Derneklerde olduğu gibi Dernek Sandıklarında da bazı organların teşekkül ettirilmesi zorunlu kılınmıştır.
Dernek sandıklarında;
- Sandık Genel Kurulu
- Sandık Yönetim Kurulu
- Sandık Denetim Kurulu
Oluşturulması kanunen zorunlu kılınmış olup Dernek Sandıkları bu organlar eliyle yönetilmektedir.
Dernek Sandığı Yönetim ve Denetim Kurullarının asgari 3 asıl ve 3 yedek üyesi bulunması gerekmektedir.
7- Kimler Sandık Organlarında Görev Alabilir?
Dernek sandıklarının Genel Kurul, yönetim ve denetim kurullarında görev alabilmek için sandık üyesi olmak gereklidir. Dernek Sandığına üye olmayan Dernek Üyeleri Sandık organlarında görev alamazlar.
8- Sandık Genel Kurulunun Toplanma Usul ve Esasları Neye Göre olur?
Sandık Genel Kurulu; sandık yönergesinde belirtilen süre içerisinde Sandık Genel Kuruluna katılma hakkı bulunan sandık üyelerinin iştiraki ile toplanır. Üye sayısının çok olması veya üyelerin farklı yerleşim yerlerinde bulunması halinde genel kurulda nasıl temsil edilecekleri, sandık yönetmeliğinde düzenlenir. Sandık Genel Kurulunun toplantıya çağrılması, toplantı gündemi ve yeri, toplantı ve karar yeter sayısı ve kararların üyelere duyurulması konularında, sandığın bünyesinde kurulu bulunduğu derneğin tüzüğünde bu konuları düzenleyen hükümlere göre hareket edilir.
9- Sandıkların Temsili ve Malvarlıkları
Sandıkların hukuki manada bir tüzel kişilikleri yoktur. Sandık, bünyesinde kurulu bulunduğu derneğin bir yan kuruluşu sayılmaktadır.
Sandık Genel Kurulunca teşekkül olunan organlardan olan Sandık Yönetim Kurulu; ancak bünyesinde kurulu bulundukları Derneğin Yönetim Kurulunca verilecek olan yetkiye dayanarak Dernek Sandığını yetkili makamlar nezdinde temsil edebilir ve yine bu yetkiye istinaden sandık malları üzerinde hukuki tasarrufta bulunur.
Sandıkların tüzel kişilikleri olmadığından, dernek sandığına ait bütün mal ve haklar bünyesinde kurulu bulunduğu derneğin malvarlığından sayılır ve buna göre işlem görür. Sandık tarafından alınan Gayrimenkuller bünyesinde kurulu bulundukları dernek adına tescil edilir.
Sandığın mal ve paraları dernek malvarlığından sayıldığından, Sandık mal ve paralarına karşı işlenen suçlar, dernek mallarına karşı işlenmiş sayılır ve hükümden hareketle sandık mallarına karşı suç işleyenler dernek malına karşı suç işleyenler gibi cezalandırılır.
Dernekler Kanunun 27. Maddesinin son fıkrasındaki “Kamu yararına çalışan derneklerin mallarına karşı suç işleyenler Devlet malına karşı suç işlemiş gibi cezalandırılır” hükmünden hareketle; Kamu Yararına Çalışan Dernekler Bünyesinde Kurulu Sandıkların mal ve paralarına karşı suç işleyenlerde Devlet Malına karşı suç işlemiş gibi cezalandırılır.
10- Sandıkların Denetimine ilişkin Usul ve Esaslar nelerdir?
Aynen derneklerde olduğu gibi Dernek Sandıklarında da İç Denetim esas olup süreklilik arz eden bu iç denetimin yanında Genel Denetime de tabidirler.
İç Denetim: Sandıklar, bünyesinde kurulu bulundukları derneğin genel kurulu, yönetim kurulu veya denetim kurulu tarafından her zaman denetlenebilir.Sandığın bünyesinde kurulu bulunduğu Derneğin Denetim Kurulu ve/veya sandık denetim kurulları yılda en az bir kez olmak üzere sandığın tüm hesap ve faaliyetlerinin denetimini yapmakla görevli ve yetkilidir. İlgili Denetim kurulunca yapılacak denetime ilişkin sonuçlar bir rapor halinde sandık genel kurulu ve toplandığında dernek genel kuruluna sunulur.
Genel Denetim: Dernek Sandıklarının faaliyet, satış ve yönetim yerleri, defterleri, hesapları ve diğer iş ve işlemleri İçişleri Bakanlığı ve/veya bulundukları yerin en büyük mülki amiri tarafından her zaman denetlenebilir.
İçişleri Bakanlığı bu denetlemeyi Dernekler Özel Denetleme Grubu Elemanları aracılığı ile, en büyük mülki amirler ise bizzat ve/veya kolluk kuvvetleri mensupları dışında görevlendirecekleri memur veya memurlar aracılığı ile yaptırabilir.
Yetkili makamlarca denetimle görevli kılınan memurlar tarafından istenecek her türlü defter, belge ve kayıtlar ile bu kayıtların isnat edildiği sair evrakın denetleyen kişiye gösterilmesi ve/veya onaylı örneklerinin verilmesi zorunludur.
11- Sandıklar Hangi Usulde Defter Tutarlar?
Sandıklar, Muhasebe muamelatı açısından mali büyüklükleri ne olursa olsun Bilanço esasına göre defter tutmakla mükellef olup bu kapsamda;
– Yevmiye Defteri
– Defter-i Kebir
– Envanter Defteri’ ni
tutarlar. Sandık adına tahsil olunan para ve para hükmündeki kıymetler ve yapılan giderler ile envanter kayıtları, açık ve düzenli olarak bu defterlere işlenir. Bu defterler Vergi Usul Kanunu ve Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğlerinde belirtilen usul ve esaslara göre kayıt ve tanzim edilir.
12-Sandıklar Hangi Defterleri Tutarlar?
Dernek Sandıkları aşağıda yazılı bulunan defterleri tutmak zorundadır:
a) Karar defteri: Yönetim kurullarının kararları gün ve sayı sırası ile bu deftere yazılır. Kararların altı toplantıya katılan üyelerce imzalanır.
b) Üye kayıt defteri: Sandığa üye olarak girenlerin kimlikleri ve giriş tarihleri bu deftere işlenir.
c) Evrak kayıt defteri: Sandık yönetimine ilişkin gelen ve giden evrak, gün ve sayı sırasıyla bu deftere kaydedilir. Gelen evrakın asılları ve giden evrakın kopyaları dosyalanır.
d) Demirbaş defteri: Sandığın demirbaş eşyası bu deftere, alınış tarihleri ve değerleri belirtilerek yazılır.
e) Yevmiye defteri, büyük defter ve envanter defteri: sandık adına alınan gelirler ve yapılan giderler ile envanter kayıtları, açık ve düzenli olarak bu defterlere işlenir.
Yukarıda sayılan defterler ile sandıkça tutulması uygun bulunan öteki defterlerin, dernekler birimi ya da noterlerce onaylanması zorunludur.
13-Sandık Yönetim ve Denetim Kurulu Üyelerine Ücret Ödenebilir mi?
Dernek Sandıklarının Yönetim ve Denetim kurullarında görevlendirilen ve kamu görevlisi olmayan başkan ve/veya üyelerine ücret verilebilir.
Sandık Yönetim ve Denetim kurulu üyelerine verilecek ücretler ile her türlü harcırah, yolluk ve tazminatlar, Sandığın bünyesinde kurulu bulunduğu derneğin genel kurulu tarafından tespit olunur. Sandığın Yönetim ve Denetim kurulu üyeleri dışındaki üyelerine ücret, huzur hakkı veya başka herhangi bir ad altında herhangi bir karşılık ödenemez. Bununla birlikte sandık hizmetleri için kısmi süreli ve belirli bir iş kapsamında görevlendirilecek olan sandık üyelerine harcırah ve yolluk verilebilir.
Bu şekilde görevlendirilen üyelere verilecek gündelik ve yolluk miktarları sandığın bünyesinde kurulu bulunduğu derneğin genel kurulu tarafından tespit olunur.