Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsü
Mintez ŞİMŞEK
Müfettiş
Türk Kızılay’ı Teftiş Kurulu
mintezsimsek@gmail.com
Mevzuatımızda, “Menafü Umumiyeye Hadim Müessesatlar” ve “Umumi Menfaate Hadim Cemiyetler” olarak da tanımlanan Kamu Yararına Çalışan Dernekler bu statüyü, gerekli ön şartları ikmal etmeleri akabinde Bakanlar Kurulunun olumlu kararları ile kazanırlar.
Türkiye’de Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsü bulunan en eski teşekkül, Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti (Türkiye Kızılay Derneği)’ dir. Dernek bu statüyü 1913 (30 Sefer 1329) tarihinde kazanmıştır. Halen Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsü devam eden ve faal olan dernek sayısı 448 olup bu derneklerin ismi ve faaliyet merkezleri ekte sunulmuştur.
Kamu Yararına Çalışan Derneklere ilişkin asli düzenleme, 5253 sayılı Dernekler Kanununun 27. maddesi ile yapılmış ve uygulamaya ilişkin hususlar Dernekler Yönetmeliğine havale edilmiştir.
“Madde 27- Kamu yararına çalışan dernekler, ilgili bakanlıkların ve Maliye Bakanlığının görüşü üzerine, İçişleri Bakanlığının teklifi ve Bakanlar Kurulu kararıyla tespit edilir. Bir derneğin kamu yararına çalışan derneklerden sayılabilmesi için, en az bir yıldan beri faaliyette bulunması ve derneğin amacı ve bu amacı gerçekleştirmek üzere giriştiği faaliyetlerin topluma yararlı sonuçlar verecek nitelikte ve ölçüde olması şarttır.
Kamu yararına çalışan dernek statüsünün kazanılması, kaybedilmesi ve gerekli belgeler ile diğer esas ve usuller yönetmelikte düzenlenir.
Kamu yararına çalışan dernekler en az iki yılda bir denetlenir. Yapılan denetimler sonucunda düzenlenen raporlar üzerine, kamu yararına çalışan derneklerin organlarında görev alan üyeler veya ilgili personel, hapis cezası verilmesini gerektiren suçların işlendiğinin tespit edilmesi halinde, geçici bir tedbir olarak İçişleri Bakanınca görevden uzaklaştırılabilir.
Dernek merkezinin bulunduğu ilin valisi, görevden uzaklaştırılma kararının derneğe bildirilmesiyle eş zamanlı olarak, görevden uzaklaştırılan organların yerlerine; Türk Medenî Kanunu hükümlerine göre dernek merkezinin bulunduğu yerdeki sulh hukuk mahkemesinden kayyım atanmasını ister. Mahkeme bir hafta içinde, öncelikle dernek üyeleri arasından görevden uzaklaştırılanların sayısı kadar kayyım atanmasına karar verir ve bu kararda kayyımın görev ve yetkileri ile dernek tarafından kayyıma verilecek ücret de belirtilir. Kayyımın görevi dava sonucu verilen hüküm kesinleşinceye kadar devam eder. Çeşitli nedenlerle boşalan bu kayyımların yerine, aynı usulle yeni kayyım atanır.
Kamu yararına çalıştıklarına karar verilen dernekler, denetimler sonunda bu niteliklerini kaybettikleri tespit edilirse, birinci fıkrada öngörülen usulle haklarında alınan kamu yararına çalışan derneklerden sayılma kararı kaldırılır.
Türkiye Kızılay Derneği ve Türk Hava Kurumunun tüzüklerini onaylamaya Bakanlar Kurulu yetkilidir.
Kamu yararına çalışan derneklerin mallarına karşı suç işleyenler Devlet malına karşı suç işlemiş gibi cezalandırılır.”
Kanun metninde de açıkça izah edildiği üzere bir derneğin, Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsü kazanması için gerekli olan asli şart; derneğin tüzüğünde ortaya koyduğu amaçları ve fiilen sürdürdüğü faaliyetlerinin toplumun geneline şamil bir mahiyet arz etmesi ve derneğin başvuruyu yaptığı tarihten geriye doğru en az 1 yıldan beri faaliyette bulunmasıdır.
Bu ön şartları taşıdığını iddia eden dernekler, gerekli yasal prosedür dahilinde başvurularını yaparak “Kamu Yararına Çalışan Dernek” statüsünü kazanır ve hukukumuzda bu derneklere tanınan kolaylık, istisna ve muafiyetlerden yararlanırlar.
Kamu yararına çalışan dernek statüsü bulunan derneklerin bir araya gelerek bir üst kuruluş (federasyon, konfederasyon) oluşturmaları halinde, teşekkül olunan bu yeni tüzel kişilik, doğrudan doğruya “kamu yararına çalışan dernek” statüsü kazanamaz.
Dernek Federasyonu ya da Konfederasyonlarının Kamu Yararına Dernek statüsü kazanabilmeleri için dernekler için gerekli öngörülen tüm koşulları aynen taşımaları ve aynen dernekler gibi gerekli başvuru ve izin işlemlerini ikmal etmeleri gerekmektedir.
Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsünün kazanımı ve kaybedilmesi ile bu derneklere sağlanan kolaylık, istisna ve muafiyetler aşağıda ayrıntısı ile belirtilecektir.
1- Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsünün Kazanılması
Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsü kazanmak isteyen derneğin bu statüyü kazanmak için yapacağı çalışmalar, başvuru öncesi ve başvuru esnasındaki çalışmalar olmak üzere iki aşamalıdır.
A- Başvuru Öncesi Şartlar
a- Derneğin, başvuru tarihinden geriye doğru en az 1 yıldan beri faaliyette bulunması, (faaliyetlerin başlangıcına esas alınacak tarih, dernek kuruluş bildiriminin ilgili mülki amirliğe verildiği gündür.)
b) Son bir yıl içindeki, 2005 yılı için belirlenen tutar olan 50.000.-YTL’ sını geçen alım ve satım işlemlerinin rekabet koşullarına uygun yapılması,( bu miktar her yıl bir önceki yıla ilişkin olarak Vergi Usul Kanunu uyarınca Maliye Bakanlığınca belirlenen yeniden değerleme oranında arttırılmak suretiyle uygulanır.)
c) Amacı ve gerçekleştirdiği faaliyetlerin, üyelerinin dışında yerel veya ulusal düzeyde toplumun ihtiyaç ve sorunlarına yönelik çözümler üretecek ve toplumsal gelişmeye katkı sağlayacak nitelikte olması,
d) Yıl içinde elde ettiği gelirin en az yarısının bu amaçla harcanması,
e) Sahip olduğu mal varlığının ve yıllık gelirinin tüzüğünde belirtilen amacı gerçekleştirecek düzeyde olması
B- Başvuru İşlemleri
Yukarıda maddeler halinde izah edilen ön şartları taşıdığını iddia eden dernek yönetim kurulu, “Kamu Yararına Çalışan Dernek” statüsü almak istediğini belirten yazılı talebini aşağıda belirtilen belgelerle birlikte, kütükte kayıtlı bulunduğu yer Valiliğine yapar.
a) İlgili dernekler müdürlüğünce onaylanmış dernek tüzüğü,
b) Dernek üyelerinin sayısının belirtildiği yazı,
c) Derneğin şubelerinin sayısı ve yerinin belirtildiği yazı,
d) Derneğin kamu yararı yönünden; faaliyeti, yaptığı hizmetler ve gelecekte yapılması düşünülen işler hakkındaki raporu,
e) Son yıla ait mali bilânço ile gelir-gider tablosu veya işletme hesabı tablosu,
f) Derneğin taşınır ve taşınmaz mallarının listesi,
g) Kamu yararına çalışan derneklerden sayılması için yönetim kurulunun aldığı karar örneği.
Dernekçe başvuru yapılan İl valiliği, derneğin başvurusunu başvuru ile ilgili olarak kendi görüşü ile birlikte en geç bir ay içinde İçişleri Bakanlığına gönderir.
Valilik başvuruya ilişkin görüşünde; derneğin amacının ve faaliyetlerinin topluma yararlı sonuçlar verecek nitelikte ve ölçüde olup olmadığı ve kamu yararına çalışan derneklerden sayılıp sayılamayacağını açıkça belirtmelidir.
İçişleri Bakanlığı başvuru ile ilgili olarak, ilgili bakanlıkların ve Maliye Bakanlığının görüşünü alır. İlgili Bakanlıklar ile Maliye Bakanlığının konu hakkındaki görüşü olumlu ise İçişleri Bakanlığı, başvuruyu yapan derneğin “Kamu Yararına Çalışan Dernek” kabul edilmesi teklifini Bakanlar Kuruluna götürür. Bakanlar Kurulunun olumlu kararı neticesinde başvuruyu yapan dernek, kamu yararına çalışan derneklerden sayılır.
Başvuruyu yapan derneğin Kamu yararına çalışan derneklerden sayılmasına ilişkin karar, İçişleri Bakanlığınca ilgili valiliğe bildirilir ve konu hakkında valilikçe başvuru sahiplerine bilgi verilir.
Başvurusu reddedilen derneklerin başvurularına ilişkin olarak, başvurunun reddi kararı ile redde ilişkin gerekçe ilgili valiliğe bildirilir ve bu bilgiler ilgili valilik tarafından başvuru sahibi derneğe iletilir.
2- Kamu Yararına Çalışan Dernek Statüsünün Kaybedilmesi
Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsü kazanan derneğin, başlangıç aşamasında sahip olduğu tüm niteliklerini, bu statüyü devam ettirdiği müddetçe koruması gerekmektedir.
Kamu yararına çalışan dernekler en az 2 yılda bir denetlenmekte ve yapılan bu denetimlerde derneğin Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsüne ilişkin niteliklerini devam ettirip ettirmediğine de bakılmaktadır.
Yapılan denetim neticesinde Derneğin Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsünü kaybettiğine ilişkin sonuçlara ulaşıldığı takdirde İçişleri Bakanlığı; Maliye Bakanlığının ve varsa ilgili diğer bakanlıkların görüşü alarak, derneğin Kamu Yararına Çalışan Dernek statüsünün kaldırılmasını Bakanlar Kuruluna teklif eder. İçişleri Bakanlığının teklifi ve Bakanlar Kurulu kararıyla kamu yararına çalışan derneklerden sayılma kararı iptal edilen dernek hakkında İçişleri Bakanlığınca ilgili valiliğe bildirilir ve karar valilik tarafından ilgili derneğe tebliğ edilir.
3- Kamu Yararına Çalışan Derneklere Sağlanan Kolaylıklar
a) İzin Almadan Yardım Toplayabilme Kolaylığı
2860 sayılı Yardım Toplam Kanununun 6.Maddesi “Madde 6– Kişiler ve kuruluşlar, yetkili makamdan izin almadan yardım toplayamazlar. Ancak, kamu yararına çalışan dernek, kurum ve vakıflardan hangilerinin izin almadan yardım toplayabilecekleri, İçişleri Bakanlığının önerisi üzerine Bakanlar Kurulunca belirlenip ilan edilir.
İzin alınmadan girişilen yardım toplama faaliyetleri güvenlik kuvvetlerince derhal menedilir ve sorumlular hakkında kovuşturma yapılır.” Hükmüne amir olup maddede belirtildiği üzere kamu yararına çalışan dernek statüsü bulunan dernekler, Bakanlar Kurulu kararı olması şartıyla izin almadan yardım toplayabileceklerdir.
İçişleri Bakanlığının önerisi ve Bakanlar Kurulunun kabul kararı ile İzin almadan yardım toplama yetkisi verilen vakıf ve Kamu Yararına Çalışan Dernek sayısı 13 olup bu dernek ve Vakıfların isimleri aşağıda tablo halinde verilmiştir.
| S.NO | DERNEK – VAKIF ADI |
| 1 | ANKARA LÖSEMİLİ ÇOCUKLAR SAĞLIK VE EĞİTİM VAKFI |
| 2 | (UNICEF) BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÇOCUKLARA YARDIM FONU TÜRKİYE MİLLİ KOMİTESİ DERNEĞİ |
| 3 | TEMA TÜRKİYE EROZYONLA MÜCADELE, AĞAÇLANDIRMA VE DOĞAL VARLIKLARI KORUMA VAKFI |
| 4 | ANKARA TIP FAKÜLTESİ NÖROŞİRÜJİ KLİNİĞİNE YARDIM DERNEĞİ |
| 5 | TÜRK HAVA KURUMU |
| 6 | TÜRKİYE KAS HASTALIKLARI DERNEĞİ |
| 7 | İSTANBUL KÜLTÜR VE SANAT VAKFI |
| 8 | EĞİTİM SAĞLIK VE KÜLTÜR DERNEĞİ |
| 9 | OMURİLİK FELÇLİLERİ DERNEĞİ |
| 10 | DENİZ FENERİ YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA DERNEĞİ |
| 11 | TÜRKİYE DİYANET VAKFI |
| 12 | TÜRKİYE KIZILAY DERNEĞİ |
| 13 | KİMSE YOK MU YARDIMLAŞMA VE DAYANIŞMA DERNEĞİ |
b) Kamuya ve Mazbut Vakıflara Ait Arsa ve Arazileri Satın Alabilme Kolaylığı
22.02.1926 tarih ve 748 sayılı Emvali Milliye ve Metrukeden veya Mazbut Vakıflardan Bazı Müessesat ile Belediyelere Satılabilecek Arazi ve Arsalar Hakkındaki Kanunun 1. Maddesi “ Madde 1- Menafi Umumiyeye Hadim Müessesat ile Belediyelere ve Ticaret ve Sanayi ve Ziraat Odalarıyla Borsalara ve Hükümet veya Sanayi ve Maadin Bankası tarafından gerek resen ve gerek iştirak suretiyle vücuda getirilecek fabrika ve müessesata, emvali milliye ve metrukeden veya mazbut vakıflardan lüzumu görülecek arazi ve arsalar, icra vekilleri heyeti kararıyla, idare heyetlerince takdir olunacak bedel mukabilinde satılabilir.” Hükmüne amir olup kanun metninde de belirtildiği üzere; kamuya ve mazbut vakıflara ait arsa, bina ve arazilerden lüzumu görülenler, bu amaçla teşekkül olunacak Takdir Komisyonlarının belirleyeceği fiyat üzerinden Bakanlar Kurulu kararı ile Kamu Yararına Çalışan Derneklere satılabilmektedir.
4- Kamu Yararına Çalışan Derneklere Tanınan İstisna ve Muafiyetler
İdare, Kamu Yararına Çalışan Dernekleri bazı mali mükellefiyetlerden bağışık kılarak, bu derneklerin mali yapılarının güçlenmesini ve bu statüdeki derneklerin daha fazla hizmet üretmelerini hedeflemiştir. Kamu Yararına çalışan derneklere tanınan istisna ve muafiyetler şunlardır.
a) Kamu Yararına Çalışan Dernekler; 3065 sayılı Katma Değer Vergisi kanununun 17. Maddesinin (Kültür ve Eğitim Amacı Taşıyan İstisnalar) ve 2. (Sosyal Amaç Taşıyan İstisnalar) fıkrasında belirtilen kapsamdaki mal ve hizmet teslimlerinde Katma Değer Vergisinden istisna tutulmuşlardır.
b) 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunun Maddesinin (Gelir vergisi matrahının tespitinde, gelir vergisi beyannamesinde bildirilecek gelirlerden aşağıdaki indirimler yapılabilir) 4. fıkrası (Genel ve özel bütçeli kamu idareleri, il özel idareleri, belediyeler, köyler ile kamu yararına çalışan dernekler ve Bakanlar Kurulunca vergi muafiyeti tanınan vakıflara yıllık toplamı beyan edilecek gelirin % 5’ini (kalkınmada öncelikli yöreler için % 10’unu) aşmamak üzere, makbuz karşılığında yapılan bağış ve yardımlar) gereği, Kamu Yararına Çalışan Derneklere makbuz karşılığında yapılan bağış ve yardımların % 5’i (kalkınmada öncelikli yöreler için % 10’u) vergi matrahından indirilebilmektedir.
Yine Kamu Yararına Çalışan Derneklerin, yukarıdaki 89. Maddenin 7. fıkrasında belirtilen kapsamdaki faaliyetlerine ilişkin harcamalar ile bu amaçla yapılan her türlü bağış ve yardımların % 100’ü (Bakanlar Kurulu, bölgeler ve faaliyet türleri itibariyle bu oranı yarısına kadar indirmeye veya kanuni oranına kadar çıkarmaya yetkilidir). Matrahtan indirilebilmektedir.
c) Kamu Yararına Çalışan Dernekler, 7338 sayılı Veraset ve İntikal Vergisi Kanununun 3. maddesinin (Madde 3 – Aşağıda yazılı şahıslar Veraset ve İntikal Vergisinden muaftır) (a) bendindeki (Amme İdareleri, emekli ve yardım sandıkları, sosyal sigorta kurumları, umumi menfaate hadim cemiyetler, siyasi partiler ve bunlara ait olan veya bunların aralarında kurdukları teşekküllerden Kurumlar Vergisine tabi olmayanlar) amir hüküm doğrultusunda her türlü intikal işleminde veraset ve intikal vergisinden muaftırlar.
d) Kamu Yararına Çalışan Derneklere ait Bina ve Araziler, 1319 Sayılı Emlak Vergisi kanununun 4/e (Kamu menfaatlerine yararlı derneklere ait binalar (Kurumlar Vergisine tabi işletmelere ait olmamaları veya bunlara tahsis edilmiş bulunmamaları şartıyla)) ve 14/c (Kamu menfaatlerine yararlı derneklere ait arazi (Kurumlar Vergisine tabi işletmelere ait olmamaları veya bunlara tahsis edilmiş bulunmamaları şartıyla)) maddelerinin amir hükümleri doğrultusunda bina ve arazi vergisinden daimi olarak muaf tutulmuştur.
e) Kamu Yararına Çalışan Dernekler, 488 sayılı Damga Vergisi kanununa ekli 2 Sayılı Tabloya (Damga vergisinden istisna edilen kâğıtlar) ekli beşinci bölüm 17. Maddesi gereği; Damga Vergisi kendilerine terettüp eden her türlü işlemlerinde, Damga Vergisi ödemesinden istisna tutulmuşlardır.
f) Kamu Yararına Çalışan Dernekler 492 sayılı Harçlar Kanununun İkinci Bölüm; (İstisnalar- Harçtan müstesna tutulan işlemler) Maddesi (Aşağıda yazılı işlemler harçtan müstesnadır)’ nin b fıkrası (Kamu menfaatlerine yararlı dernekler ile Bakanlar Kurulunca vergi muafiyeti tanınan vakıfların iktisap edecekleri gayrimenkullerin ve sair ayni hakların tescilleri ve şerhi gerektiren işlemleriyle bu dernek ve vakıflara ait tesislerin ve bu tesislerin sonradan iktisap edecekleri gayrimenkullerin ve sair ayni hakların tescilleri ve şerhi gerektiren işlemleri ve bunların terkinleri) amir hükümleri doğrultusunda belirtilen iş ve işlemlerinde harç ödemesinden istisna tutulmuşlardır.
g) 237 sayılı Taşıt Kanununun 1. Maddesinin d bendi (Kamuya yararlı derneklerden Başbakanlıkça lüzumlu görülenler tarafından kullanılacak taşıtlar bu kanun hükümlerine tabidir.) Amir hükmüne istinaden Kamu Yararına Çalışan Derneklerden Başbakanlıkça lüzum görülenlere ait taşıtlar, siyah plaka verilmesi istisnasından yararlandırılmaktadır.
Ek 1: Kamu Yararına Çalışan Dernekler Listesi