Fazla Çalışmanın İzin Olarak Kullandırılması
Cumhur Sinan ÖZDEMİR
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Baş İş Müfettişi
csnozdemir@gmail.com
Okuyucular gönderdikleri e-maillerde fazla çalışma ücretinin ödenmediğini, yerine izin kullandırıldığını belirterek yasal uygulamaya ilişkin çok sayıda soru yöneltmişlerdir.
4857 sayılı İş Kanuna göre; genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.
Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma
4857 sayılı İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalara fazla çalışma, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalara ise fazla sürelerle çalışma denir.
Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti
Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla mesai ücretleri, çalışılan süre itibarıyla son ücretten değil, çalışılan döneme göre o dönemdeki hak edilen ücret esas alınarak devre devre hesaplanır. (Yargıtay 9.HD-E:2005/17358-K:2006/00392-T:18.01.2006)
Fazla Çalışmada Sınır
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Fazla Çalışma Yaptırılacak İşçinin Onayı
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır.
Yargıtay (9.HD, K:2006/13006,E:2006/10028,T:08.05.2006) kararında da iş sözleşmesinde yer alan, fazla mesai yapmaya işçinin rıza gösterdiğine ilişkin hükmün ancak ilk yıl için geçerli olduğu, fazla mesai için her yıl yeniden işçinin muvafakatının alınması gerektiği belirtilmiştir.
Fazla Çalışmanın Belgelenmesi
İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte, 4857 sayılı İş Kanunu 32 ve 34. maddeleri uyarınca ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanunu 37. maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.
Fazla Çalışma Ücreti Yerine İzin (Serbest Zaman)
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman (izin) olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı (izni) 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
İşçinin kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman (izin) kullandırılamaz.
Uygulamada örneğin özel hastane işyerlerinde özellikle hemşirelerin fazla çalıştığı, çalışmaları karşılığı fazla çalışma ücretinin ödenmediği, yerine genelde kendi iradeleri dışında izin (serbest zaman) kullandırıldığı görülmektedir.
İş Kanunu 41.maddesi gereği ancak ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma genel değil, istisnai bir uygulama şeklidir.
Sonuç
4857 sayılı İş Kanunu 41.maddesine göre fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar çerçevesinde 45 saati aşan çalışmalardır. Yasal düzenleme gereği; Fazla çalışma ihtiyacı olan işveren fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayını her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alacak ve özlük dosyalarında muhafaza edecektir. Fazla çalışma için işçiden onay almayan işverenliğe İş Kanunu ceza öngörmüştür. Onayı alınmadan fazla çalıştırılan her bir işçi için işverenliğe 2010 yılında 204 TL idari para cezası uygulanacaktır.
Serbest zamanın kullanılması yasal düzenleme gereği işçinin isteğine bağlıdır. Bu nedenle işveren talep eden işçiye zamlı ücret yerine fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman (izin) olarak kullandıracaktır.
İşin niteliği fazla çalışma yapılmasını gerektirmeyen işyerlerinde, sürekli işçilerine fazla çalıştırma yaptıran, izin ( serbest zaman) uygulamasını çalışma biçimi haline getiren işverenler işçiye fazla çalışma ücretini ödememek için bu yöntemi seçmektedirler. Kanaatimce bu uygulama yasal düzenlemeye aykırı olduğundan işçilere geriye dönük fazla mesai ücretlerini ödemek zorunda kalabilirler.
