İş Sağlığı ve Güvenliği Faaliyetlerinin Yürütülmesinde Profesyonel Turist Rehberlerinin Görevi

İş Sağlığı ve Güvenliği Profesyonel Turist Rehberleri

Şeyla DEMİRCAN
Doktora öğrencisi, Akdeniz Üniversitesi,
seylademircan@akdeniz.edu.tr

Mürşidin DEMİRCAN
Maliye Bilim Uzmanı, SMMM
mursidind@anadolu.edu.tr

1. Giriş

4857 Sayılı İş Kanunu hükümlerinin hangi işlerde ve iş ilişkilerinde uygulanacağı kanunun 4. ncü maddesinde belirlenmiştir. Rehberlerin İş Kanunu kapsamı dışında tutulduğuna dair kanunun bu maddesinde herhangi bir hükme yer verilmemiştir 1. Araştırmalarda turist rehberlerinin yüzde 24’ünün tek bir acenteye, yüzde 34’ünün az sayıda acenteye, yüzde 15’inin ise çok sayıda acenteye bağlı olarak çalıştığı, yüzde 2’sinin yurtdışında kurulu acentalarla çalışmakta iken acenta dışı kaynaklardan iş alanların oranı yüzde 1, doğrudan müşteriden iş alanların oranı yüzde 8, kendi acentesinin işlerini yapan rehberlerin oranı ise yüzde 4 olduğu belirlenmiştir 2.

Mesleki Yeterlilik Kurumunca yayınlanan 3 (10UMS0076-5 kodlu) ulusal meslek standardı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Türkiye Seyahat Acentaları Birliği’nce hazırlanmıştır. Mesleğin yeterlilik seviyesi, sekizli (8) seviye matrisinde seviye beş (5) olarak belirlenmiştir. Standardın 3.ncü maddesinde rehberin meslek profili belirlenmiş, iş sağlığı ve güvenliği (İSG) faaliyetlerinin yürütülmesi rehberin görevleri arasında sayılmıştır. Profesyonel turist rehberlerinin eğitimi ve bilgilerinin güncellenmesine yönelik eğitim programlarını gerçekleştirmek veya meslek kuruluşları, üniversiteler vb. kuruluşlarla işbirliğinde bulunmak suretiyle eğitim programları gerçekleştirmek idarenin görevidir 4. Türkiye’de 12.191 adet kişinin profesyonel turist rehberi kimlik kartı bulunmaktadır. Bu kişilerin 3.757 adedi pasif olup, 8.434 adedi aktif olarak rehberlik yapmaktadır5.

Çalışmamızda kullanılan rehber kelimesi profesyonel turist rehberini ifade eder.

2. Rehberin İşçi veya İşveren Sayılması

Bir hizmet akdine dayanarak herhangi bir işte ücret karşılığı bedenen ve fikren çalışan kişiye işçi denir 6. 2821 Sayılı Sendikalar Kanununun 2.ci maddesine göre işveren, işçi sayılan kimseleri çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye ve tüzel kişiliği olmayan kamu kuruluşlarına denilir. Seyahat acentalarında bir hizmet akdine bağılı olarak çalışan rehberlerin durumu işçi tarifine uymaktadır ve genel olarak rehberi işe alıp emir ve talimatları doğrultusunda çalıştıran kurum seyahat acentasıdır.

Antalya Rehberler Odası’na (2010) göre bir acentaya bağlı olarak ücretli çalışan rehberler işçi statüsünde olduklarından işveren acenta tarafından SGK’na giriş bildirgeleri verilmek suretiyle sigorta ilişkileri kurulacak ve sigorta primleri işçinin payı ücretinden tevkifat yapılmak suretiyle Kurum’a yatırılacaktır7.

Rehberler bir işverene bağlı olarak çalışabileceği gibi kendi emir ve talimatları altında çalışmak üzere hizmet sözleşmesine bağlı olarak başka kişi veya kişileri de işe alıp çalıştırabilir.

4857 Sayılı Kanun açısından rehberler işçi veya işveren konumunda olabilir.

3. Rehberlerin İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Görevleri

4857 sayılı Kanunun 77.nci maddesi (5.Bölüm/İş Sağlığı ve Güvenliği) işverenlerin ve işçilerin yükümlülüklerini hüküm altına almıştır. Yasa koyucu bu hüküm ile işverenleri işyerinde iş sağlığı ve güvenliği önlemleri almaya ve alınan bu önlemlere uyulup uyulmadığını denetlemekle görevlendirmiştir.

İşverenler, işçilerin karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ve alınması gerekli tedbirler ile işçilerin yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini de vermek zorundadır. İşçiler de işverenin iş sağlığı ve güvenliği konusunda aldığı her türlü önleme uymakla yükümlüdür. 4857 sayılı Kanunun 77.nci maddesindeki hüküm gereğince; profesyonel turist rehberleri de İSG ile ilgili bu hükme uymak zorundadır. Profesyonel turist rehberlerinin İSG ile ilgili kurallara uymak zorunda olduğu 10UMS0076-5 referans kodlu ulusal meslek standardının 3.1 maddesinden de ayrıca anlaşılmaktadır.

10UMS0076-5 referans kodlu ulusal meslek standardına göre İSG faaliyetlerini yürütmek rehberin asli görevlerindendir8. Kanuna göre bir işyerindeki İSG ile ilgili önlemlerin alınması işverenin yerine getirmek zorunda olduğu görevlerdendir. İşveren konumundaki seyahat acentasının hukuki kişiliği İSG önlemlerinin kim tarafından alınacağı hususunda önem taşır.

1618 sayılı Seyahat Acentaları ve Seyahat Acentaları Birliği Kanunun 4.ncü maddesine göre seyahat acentası işletme belgeleri bir işletmeye mahsus olmak üzere tüzel kişilere verilir9. Kanundaki bu hüküm gereğince seyahat acentaları tüzel kişiliğe bağlı bir organizasyon olarak kurulur. Seyahat acentasının organizasyon ve yönetim şekli acenta sahibi olan tüzel kişiliğin nev’ine (anonim veya limited şirket olması durumuna) göre farklılık gösterir. Acentanın sahibi olan tüzel kişi aynı zamanda rehberin işverenidir. Bu nedenledir ki turu düzenleyen seyahat acentası öncelikle turlarda İSG ile ilgili önlemleri almakla mükelleftir. 10UMS0076-5 referans kodlu ulusal meslek standardının 3.1 maddesine göre rehberlerin İSG ile ilgili görevleri şunlardır.

A. İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Faaliyetlerini YürütmekA.1. Eğitimlere ve tatbikatlara katılmak A.1.1. İSG konusunda işyerinin ve işyeri dışındaki kurumların eğitimlerine katılmak. A.1.2. Eğitimlerde öğrendiklerini işinde uygulamak. A.1.3. İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili edindiği bilgi ve becerileri güncellemek ve yenilikleri takip etmek. A.1.4. Risk faktörlerinin belirlenmesi ve azaltılmasına yönelik çalışmalar yapmak. A.2. Yasal, işyeri ve çalışma alanlarındaki kurallara uymak ve uyulmasını sağlamak. A.2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği koruma ve müdahale araçlarının ve malzemelerinin uygun ve çalışır şekilde bulundurulmasını denetlemek. A.2.2. Mesleği ile ilgili uyarı ve işaret levhalarını talimatlar doğrultusunda kullanmak ve meslektaşlarının kullanmalarını denetlemek. Uygun kullanmayan meslektaşları ve konukları uyarmak. A.2.3. Birlikte çalıştığı otobüs personelinin tur sırasında sağlıklı ve yasalara uygun bir şekilde davranmasını gözetmek. A.2.4. Kendisinin veya birlikte çalıştığı kişilerin belirlediği tehlikeli durumları ilgili birimlere ileterek işbirliği içinde gerekli önlemleri almak ve/ veya aldırmak ve takibini yapmak.

4. Seyahat Acentası Yöneticilerinin Rehberin İSG Bildirimlerini Algılama Şekli

Seyahat sektöründeki tur operatörleri ile seyahat acentaları işveren konumunda olup ara hizmet sunucusu olan rehber gibi kişiler sektörün en zayıf halkasında yer alır. Tüzel kişi şeklinde örgütlenmiş sermaye şirketleri olan işverenler karşısında rehberler, acentalarda iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili düzenlemelere yeterince uyulmadığını ancak dile getirebilir. Çünkü tur esnasında görülen aksaklık ve olumsuzluklar acenta operasyonu veya organına yansıtıldığında, acenta içinde görev yapan yardımcı kişilerde, rehberin acenta içi işlere karıştığı şeklinde algı oluşabilmektedir. Rehberin iyi niyetle yaptığı bazı bildirimler, o rehberin o acentada bir daha çalıştırılmaması riskini de gündeme getirmektedir.

Aslında rehber de diğer acenta çalışanları gibi tüzel kişinin işini yürüten yardımcı kişilerdendir. Yardımcı kişiler üstelendikleri görev nedeniyle yaptıkları iş ve işlemlerden sorumlu olup bu sorumluluğun gereği olarak rehberlerin de turlarda İSG ile ilgili alınması gereken önlemleri acentaya bildirmesi gerekir.

Seyahat acentası içinde çalışan yardımcı kişilerin, rehberlerce yansıtılan bir olayı yanlış algılamalarının sebebi, orta ve üst kademe yöneticilerinin profesyonel yöneticilik eğitimi almamış olmasıyla ilişkili olabilir.

5. Seyahat Acentalarında İSG İle İlgili Görevlerin Yerine Getirilmesinde Acenta Yöneticilerinin Yeri ve Önemi

Topçu ve Uran’ın (2009) tespitlerine göre seyahat acente bürolarının asgari nitelikleri 1618 sayılı Kanunda yeterince açıklanmamıştır10. İlman’ın (2008) yaptığı bir araştırmada A grubu seyahat acentalarında çalışan personel sayısına bakıldığında 1-9 personel çalıştıran acentaların yüzde 51,7 gibi önemli bir bölümü oluşturduğu görülmektedir. 10-49 personel çalıştıran acenta oranı ise yüzde 45,9‘dur. 50-250 arası personel çalıştıran acentaların oranı ise sadece yüzde 2,5 olarak belirlenmiştir11.

Avcı ve Asunakutlu’nun (2003) yaptığı bir araştırmada A grubu seyahat acentalarının orta ve üst kademe yöneticilerinin çoğunluğu, genç, 40 yaşını aşmamış, üniversite mezunlarının fazla olduğu, erkek ve kadınların eşite yakın dağıldığı yöneticilerden oluşmaktadır. İş yaşamları dikkate alınınca yöneticilerin çoğunluğu, 4-6 yıldır aynı işletmede çalışan, yöneticilik ile ilgili profesyonel düzeyde eğitim almamış olan, ancak seminer, konferans ve bakanlığın açtığı kurslar gibi eğitim etkinliklerine katılan bireylerden oluşmuştur12.

Çeşitli çalışmalardaki benzer tespitler dikkate alındığında, çok küçük fiziki mekânlarda ve kısıtlı personel sayısı ile tur operasyonunu yöneten bazı acentaların tüzel kişi organlarının İSG ile ilgili önlemleri almada ne derece başarılı oldukları tartışılabilir. Kaldı ki çalışma hayatında rehberler İSG ile ilgili önlemlerin yeterince alınmadığı herhangi bir turu yönetmek zorunda kalabilmektedir. Seyahat acentası yönetimince İSG ile ilgili alınması gereken bir önlemin alınmamasından dolayı tur esnasında gerçekleşen bir olayda rehber ne derecede sorumlu tutulabilir.

Acentanın organları ve acentanın hizmetini gören diğer yardımcı kişiler rehberin yaptığı bildirimin rehberin görevlerinden olduğunun bilincinde olmalı. Rehberin acentaya yapacağı geri bildirimlerin rehbere olumsuz yansımaması için acentanın yetkili organı rehberin iş güvencesini sağlamalıdır.

6. Tüzel Kişilerde Yetkili Organ, Yardımcı Kişiler ve Seyahat Acentalarında İSG Faaliyetlerinin Yürütülmesinde Rehberin Sorumluluk ve Kusuru

Tüzel kişiler tam bir fiil ehliyetine sahiptir ve bu ehliyete dayanarak fiilde bulunabilmek için organlara ihtiyaç duyar13. Bunun nedeni tüzel kişilerin gerçek kişiler gibi doğal bir istence sahip olmamasıdır.

Organ tüzel kişi örgütünün bir parçasını oluşturan ve tüzel kişinin hukuk hayatına etkin olarak katılımını sağlayan kişi ya da kişileri ifade eder. Bu nedenle organı oluşturacak kişi ya da kişiler tüzel kişinin kurucu belgesinde açıkça belirtilmelidir. Çünkü bu kişilerin organ sıfatıyla yapacağı davranışlar tüzel kişiler için bağlayıcıdır. Organın istenci gerçek kişi olan yardımcı kişiler tarafından açıklanır. Organlar, kusurlarından dolayı ayrıca kişisel olarak sorumludurlar14.

Tüzel kişilerin bağımsız istençleri olmadığı için kusurlu hareket etmeleri de olanaksızdır çünkü tüzel kişiler anlama ve isteme yetisine sahip değildir. Seyahat acentası kendi başına bağımsız hareket edemez. Acentanın sahibi olan tüzel kişi15 organı vasıtasıyla işlerini görür.

Seyahat acentasının amacı kâr elde etmektir16. Tüzel kişi organınca seyahat acentasının düzenleyeceği turlarda hizmet sözleşmesi çerçevesinde işe alınan bir rehber bir organ olmayıp bir yardımcı kişidir.

Seyahat acentası turun başlayıp sonuçlandığı aşamaya kadar yani turun gidişatı ile ilgili işlere rehberin vakıf olduğunu kabul eder. Gerçek kişi olan rehber bir insandır ve istençleri bağımsız olup kusurlu hareket edebilir. Ancak kusurun oluşmasına mahal vermemek için rehberlere verilecek eğitim İSG ile ilgili bir kusurun oluşmasını önleyebilir. Seyahat acentalarında İSG ile ilgili görevler acentanın sahibi olan tüzel kişinin organları vasıtasıyla görevlendireceği gerçek kişiler tarafından yerine getirilir.

SONUÇ

Yukarıdaki bölümlerde açıklanan hususlar dikkate alındığında; seyahat acentasının sahibi olan tüzel kişi işverenin 4857 sayılı Kanundan doğan İSG ile ilgili görevlerinin bir kısmı 10UMS0076-5 referans kodlu ulusal meslek standardı ile profesyonel turist rehberine yüklenmiştir. Standarttaki görev, işlem ve başarım ölçütlerine haiz bir rehber profilinin oluşabilmesi için:

1. Öncelikle, seyahat acentası tüzel kişisinin işlerini gören kişinin yardımcı kişi mi, yoksa organ mı olduğunun saptanması haksız eylemler yönünden önemli olup seyahat acentalarının içindeki sorumlular en üstten en alta kadar yönetmeliklerle belirlenmelidir.
2. Rehberin seyahat acentasındaki yeri, yetkisi, sorumluluğu, görevi, görev emrini kimden ne şekilde alacağı, görevi ile ilgili malzemeleri kimden alıp kime teslim edeceği, kime karşı sorumlu olacağı gibi hususlar yönetmeliklerle kesin olarak belirlenmelidir.
3. Rehberler 10UMS0076-5 referans kodlu ulusal meslek standardında belirlenen hususlarda eğitime tabi tutulmalı ve eğitim programında şu konulara yer verilmelidir; SEÇ (Sağlık, Emniyet, Çevre) Risk Yönetiminin Amacı, Bilinen Yönetim Sistemleri, TSE OHSAS 18001-18002 Nedir?, Yasalar Ne Diyor?, AB Uygulamaları, Küresel Rekabette İSİG Yönetim Sisteminin Önemi, Tehlike Nedir?, Tehlike Tanımlama Parametreleri, Çevresel Etki Nedir?, Ağır ve Tehlikeli İşler, Çalışma Sahası ve Yapılan İşler, Ulusal Mevzuatın Değerlendirilmesi, Tehlikenin Sonucu ve Çevresel Etki, Riskin Olma Olasılığı, Riskin Şiddeti, Risk Değerlendirme Yöntemleri, Risk Değerlendirme Takımı, Risk İşlem Operatörü ve Risk Matriksi, Riski Azaltma Yöntemleri, Genel Risk Değerlendirmesi, Yapılan İşlerin Risklerinin Değerlendirilmesi, Proje Risk Değerlendirmesi, Risk Değerlendirme Şartları, Risk Değerlendirmenin Gözden Geçirilmesi, Spesifik Risklerin Kontrolü, Risk Değerlendirme Çalışmaları.

1 Çalışma Genel Müdürlüğü, 17.03.2006 tarih ve B.13.O.ÇGM-160-01-7832-13440 sayılı yazı.

2 http://www.turizmdebusabah.com/haber_detay~haberNo~11563~haber~t%C3%BCrkiye_nin_turist_rehberi _ profili.htm (05.10.10)

3 Mesleki Yeterlilik Kurumu, Ulusal Meslek Standardı Profesyonel Turist Rehberi Seviye 5 (Referans Kodu/10UMS0076-5), 16.7.2010 tarih ve 27643 sayılı Resmî Gazete.

4 4848 Sayılı Kültür Ve Turizm Bakanlığı Teşkilât Ve Görevleri Hakkında Kanun, md.13/(m)

5 Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009 Yılı Faaliyet Raporu, s.164

6 http://www.isguv.com/isciye_bilgiler.htm (04.08.10)

7 http://www.aro.org.tr/duyuru_detay.asp?id=11 (22.10.10)

8 MYK, 10UMS0076-5 referans kodlu ulusal meslek standart.

9 1618 Sayılı Seyahat Acentaları ve Seyahat Acentaları Birliği Kanunu md.4.

10 Topcu, A., Uran, İ., Turizm İşletme Belgeli Tesislerin Ruhsatlandırılmaları Ve Bu Tesislerin Mülki İdare Amirleri Ve Kolluk Kuvvetlerince Denetlenmesinde Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Yolları. Mülkiye Müfettişliği İnceleme-Araştırma Raporu.T.C. İçişleri Bakanlığı 20/05/2009 tarih ve A.T.40/11, İ.U.137/15 sayı.

www.mulkiyeteftis.gov.tr/…/Turizm%20İşletme%20Belgeli%20Tesislerin %20Ruhsatl (23.10.10)

11 İlban,M.O.., Seyahat Acenta Yöneticilerinin Destinasyon Marka İmajı Algıları Üzerine Bir Araştırma, Ege Akademik Bakış 8 (1) 2008, s. 121-152

12 Avcı, U. ve Asunakutlu, T., Seyahat Acentelerinde Yönetici Eğitimi Ve A Grubu Seyahat Acentalarında Orta Ve Üst Kademe Yöneticilerin Eğitimine Yönelik Bir Araştırma, Mevzuat Dergisi, Yıl.6, Sayı.65.

13 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, md.49

14 4721 sayılı Kanun, md.50

15 1618 sayılı Kanunu, md. 4

16 1618 sayılı Kanunu, md.1/(e)