Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri
Murat YETİK
Sosyal Güvenlik Denetmeni
muratyetik@gmail.com
1.Giriş: Hazırlama veya Tamamlama yahut Temizleme İşleri ve Yasal Düzenlemeler
İşyerlerinde işçilerin çalışmaya başlamaları ve/veya başlamış çalışmasının düzenli, sağlıklı ve güvenli biçimde sürdürülebilmesi için zorunluluk arz eden işverence sunulması gereken bir takım faaliyetler (işler)/hazırlık hareketleri bulunur. Örneğin işyerindeki makine ve donanımın her an sorunsuz çalışmaya hazır tutulabilmesi için bakım ve temizliğe tabi tutulması yahut iş sağlığı ve güvenliği bakımından işyerinin temiz ve gerekli önlemler alınmış halde bulundurulması olguları böyledir. İşte teknik zorunluluk veya sağlık ve güvenlik kaygılarıyla işverence asıl günlük işin başlangıcından önce veya sonra yaptırılan bu işlere “Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri” adı verilir (4857 sayılı İş Kanunu md. 70, Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği md. 1, 4).[1] Bir diğer tanıma göre hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri; bir işyerinde yürütülen asıl işin düzenli sürdürülebilmesi için, çalışma saatlerinden önce veya sonra yapılması gereken ve geçici veya istisnai bir nitelik göstermeyip hep aynı surette gitmesi zorunlu işlerdir.[2]
Türk İş hukukunda hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri ilk kez 3008 sayılı İş Kanunu md. 47’de düzenlenmiş, sonrasında 931 sayılı İş Kanunu md. 66 ve 1475 sayılı İş Kanunu md. 66’da kendisine yer bulmuştur. 1475 sayılı İş Kanunu döneminde buna ilişkin bir de tüzük çıkarılmıştır.[3]-[4] Hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri 4857 sayılı İş Kanunu md. 70’de düzenlenmiştir. 1475 sayılı Kanunun 66’ncı madde hükmü aynen muhafaza edilmiştir.[5] Yine anılı maddeye dayanılarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca “Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği” yayımlanmıştır.[6]
2.Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yaptırılabilmesi İçin Gerekli Koşullar
Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinin “Kapsam” başlıklı 2. maddesine göre: “Hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri, görevleri yalnız bu işleri yapmakla sınırlı olan işçilere yaptırılmayarak, işyerinin asıl işçilerine yürüttükleri işlere ek olarak yaptırıldığı takdirde, bu Yönetmelik hükümleri uygulanır (1. fıkra). Bu işler, işyerinin asıl işçilerinden ayrı olarak ve yalnızca bu işleri yapmak üzere işe alınmış işçilere yaptırıldığı takdirde, bu işçiler hakkında 22.05.2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanununun genel hükümleri uygulanır (2. fıkra).” Özetle; genel rejimden ayrık olarak hazırlama, tamamlama ve temizlik işleri için öngörülmüş çalışma usul ve esaslarına tabi olan işçiler, işyerinin işçilerinden olup da bu işleri, asıl işlerinin yanında “ek iş” olarak ifa eden işçilerdir.[7]
Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinin “Çalıştırma Koşulu” başlıklı 4. maddesine göre: “Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin, asıl işe ilişkin günlük çalışma sürelerinden önce veya sonra yaptırılabilmesi Teknik bir zorunluluğun bulunmasına veya Bu işlerin, asıl işin yürütümü sırasında yapılmasının sağlık ve güvenlik yönünden sakıncalı olmasına bağlıdır.” Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin normal iş sürelerinde yapılmasına teknik bir engel yoksa veya iş sağlığı ve güvenliği açısından sakıncalı değilse bu işler çalışma süresi içinde yapılacak ve yönetmelik uygulanmayacaktır.[8]
3.Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşlerinde Çalıştırılabilecek İşçiler
Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinin “İşçilerin Değiştirilmesi” başlıklı 9. maddesine göre: “Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin, işyerinde çalışan işçilere nöbetleşe yaptırılması esastır (1. fıkra). Şu kadar ki, yapılacak olan hazırlama, tamamlama ve temizleme işinin özelliği, bu işleri ancak belli ve bu konuda yetişmiş işçilerce yaptırılmasını zorunlu kılıyor ve işyerinde de nöbetleşmeye yetecek sayıda bu nitelikte işçi bulunamıyorsa, bu işler hep aynı kişilere yaptırılabilir (2. fıkra).” Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinin “Çalıştırılacak İşçi Sayısı” başlıklı 6. maddesine göre: “Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde çalıştırılacak işçilerin sayısı;
- 1-15 çalışanı bulunan işyerlerinde 3 işçiden,
- 16-30 çalışanı bulunan işyerlerinde 4 işçiden,
- 31-60 çalışanı bulunan işyerlerinde 6 işçiden,
- 61-80 çalışanı bulunan işyerlerinde 8 işçiden,
- 81-100 çalışanı bulunan işyerlerinde 10 işçiden ve
- 100’den fazla çalışanı bulunan işyerlerinde ise çalışan sayısı toplamının yüzde onundan fazla olamaz.
Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin yapılmasının özel riskler yaratması ve özel bilgi, beceri ve deneyim gerektirmesi halinde, bu işlerde çalıştırılacak işçilerin çalıştıkları bölümleri ve mesleki eğitimleri göz önüne alınarak uygun nitelikte olanlar seçilecektir (Yönetmelik md. 6/son). Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin yürütülmesi sırasında, işveren tarafından, çalıştırılacak işçiler arasından seçilecek deneyimli bir işçinin, ekip başı olarak görevlendirilmesi esastır. Ekipte görevlendirilen işçilerin, bu çalışmalar sırasında, işveren tarafından hazırlanarak tebliğ edilmiş olan talimata uymaları zorunludur (Yönetmelik md. 7). Ekip başını seçme hakkının işverene ait olduğu kanısındayız.[9]
4.Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşlerinde Çalışma Süresi ve Çalışma Usul ve Esasları
Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinin “Çalıştırma Süresi” başlıklı 5. maddesine göre: “22.05.2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanununa göre, asıl iş için belirlenmiş olan günlük çalışma sürelerine ek olarak, bu sürelerin başlama saatlerinden önce veya bitme saatlerinden sonra, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini yapacak olan işçiler, bu işlerde günde en çok iki saat daha çalıştırılabilir.” Hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri de dahil olmak üzere, günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz. Günlük normal çalışma süresi dışında yapılan hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri ile yapılan fazla çalışma sürelerinin toplamı yılda iki yüz yetmiş saati geçemez (Yönetmelik md. 12). Buna göre hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde çalıştırılan bir işçinin sadece hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde çalışması değil onunla birlikte 1 yıl içinde yaptığı fazla çalışmaların toplamının (yani ikisinin toplamının) 270 saati aşmaması gerekir. Böylece aslında yasanın sadece fazla çalışmanın yıllık sınırı olarak öngördüğü 270 saatlik sınır (4857 sayılı İş Kanunu md. 41/8) sadece onunla sınırlı tutulmayıp hazırlama, tamamlama ve temizleme çalışmalarını da içerir hale konulmuştur.[10]
4857 sayılı İş Kanununun 68’inci maddesinde belirtilen ara dinlenmeleri hakkındaki hükümler saklı kalmak koşuluyla, işyerinde yürütülen asıl işin bitmesinden sonra hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini yapacak olan işçilerin, bu işlere başlamadan önce yarım saatten az olmamak üzere dinlenmeleri zorunludur. Ancak, işçilerin bu dinlenme haklarını kullanmaları, asıl işin bitmesinden sonra böyle bir çalışma aralığı bırakılmasının herhangi bir teknik sakınca doğurmaması koşuluna bağlıdır. Sözü edilen dinlenmeler, çalışma süresinden sayılmaz (Yönetmelik md. 10). 15.04.2004 tarihli ve 25434 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelikte belirtilen işlere ilişkin olarak hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin asıl işçilere yaptırılması halinde, bu işlerin, söz konusu Yönetmelikte yer alan işlerden her birine özgü olmak üzere belirtilmiş bulunan iş sürelerini aşmayacak biçimde düzenlenmesi zorunludur (Yönetmelik md. 11).
Bir işyerinde, bu Yönetmelik hükümlerine göre, hazırlama, tamamlama ve temizleme işleri yaptırılmak üzere ayrılmış olan işçilerin, bu işlere ayrılan saatlerde, herhangi bir başka işte çalıştırılmaları yasaktır (Yönetmelik md. 14). İşverenler, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin yürütülmesi sırasında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak ve işçilerin gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini almalarını sağlamakla yükümlüdürler. İşçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymak zorundadırlar (Yönetmelik md. 8). Bir işyerinde yapılmakta olan asıl işin yürütülmesi koşullarına ve sürelerine göre, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinin yapılacağı saatlerin, 22.05.2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanununun 69’uncu maddesinde tanımlanan gece dönemine rastlaması halinde de, bu işler, bu Yönetmelikte belirtilen koşullar içinde yaptırılabilir. Ancak, çocukların ve kadınların bu şekilde çalıştırılmaları, 22.05.2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanununun 71’inci ve 73’üncü maddeleri hükümlerine tabidir (Yönetmelik md. 13).
5.Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşlerinde Çalışma Ücreti
Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliğinin “Çalışma Ücreti” başlıklı 15. maddesine göre: “Bir işyerinde, hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerini de yapan asıl işçilere, bu işlerde geçirdikleri sürenin her bir saati için ödenecek ücret, o işyerindeki asıl işlerine ait normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle verilir.” Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde çalışmanın karşılığının ücret olacağı yönetmelikte alternatifsiz ve tereddütsüz biçimde belirtilmiş olup, buna karşılık serbest zaman verilmesi ihtimaline yer verilmemiştir. Gerek bu nokta ve gerekse haftalık normal çalışma süresinin aşılıp aşılmadığına bakılmaksızın hazırlama, tamamlama ve temizleme çalışması için zamlı ücret ödemesi bu çalışmayı genel fazla çalışmadan (ve fazla süreyle çalışmadan) ayıran birer olgudur.[11]
Dip Notlar:
[1] Ercan Akyiğit, İş Kanunu Şerhi, Seçkin, Ankara, 3. Baskı, 2008, C. 2, s. 2026
[2] Eyrenci/Taşkent/Ulucan, Bireysel İş Hukuku, Beta, İstanbul, 5. Baskı, 2014, s. 279
[3] Ercan Akyiğit, İş Kanunu Şerhi, Seçkin, Ankara, 3. Baskı, 2008, C. 2, s. 2026
[4] Resmi Gazete Tarihi: 12.03.1973, BKKT/S:12.02.1973/7-5834
[5] Kılıçoğlu-Şenocak, İş Kanunu Şerhi, Legal, İstanbul, 3. Baskı, 2013, s. 918
[6] Resmi Gazete Tarihi: 28.01.2004, Resmi Gazete Sayısı: 25446
[7] Hamdi Mollamahmutoğlu-Muhittin Astarlı, İş Hukuku, Turhan kitabevi, 5. Bası, Ankara, 2012, s. 1127
[8] Sarper Süzek, İş Hukuku, Beta, İstanbul, Eylül 2012, 8. Baskı, s. 802
[9] Ercan Akyiğit, İş Kanunu Şerhi, Seçkin, Ankara, 3. Baskı, 2008, C. 2, s. 2027
[10] Ercan Akyiğit, İş Kanunu Şerhi, Seçkin, Ankara, 3. Baskı, 2008, C. 2, s. 2028
[11] Ercan Akyiğit, İş Kanunu Şerhi, Seçkin, Ankara, 3. Baskı, 2008, C. 2, s. 2028
