Önerilen İşi Beğenmeyenlere Yapılan Sosyal Yardımlar Kesilecek
Mahmut ESEN
Emekli Mülkiye Başmüfettişi
mahmutesen@gmail.com
Ülkemizin iktisadi/sosyal/siyasal sorunlarının kavranılması ve çözümlenmesinde özel bir öneme sahip, genel seçimlerde siyasal tercihlerin kullanılmasında da etkili olduğu kanıksanmış olan sosyal yardımlar konusunun (belli kuruluşlar bazında değil) makro düzeyde genel bir değerlendirmesinin yapıldığı;
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) aracığıyla yapılan belli başlı sosyal yardımların türü, yasal dayanakları, aylık miktarları, yararlanan kişi/aile sayıları ve toplam tutarlarını gösteren tarafımdan hazırlanmış (yol haritası niteliğindeki) bir Tablo’nun ekli olarak verildiği;
Merkezi yönetim tarafından izlenen sosyal yardım programları sonucu sosyal yardımlardan yararlanan kişi sayısı ve yardım miktarlarında, yıllar itibarıyla, azalma yerine aksine artışlar kaydedildiği; bu olumsuz gidişi kısmen de olsa azaltabilmek için getirilmiş olan “Önerilen işi beğenmeyenlere bazı sosyal yardımların kesilmesini” öngören son yasal/idari düzenlemelerin yetersiz kalacağı, bu yüzden öncelikle izlenen sosyal yardım programlarının değiştirilmesi gerektiği;
Konularının vurgulandığı bir yazım yararlı olabileceği düşüncesiyle bilgilerinize sunulmuştur.
TDK Büyük Türkçe Sözlük’ te sosyal yardım kavramı, iktisadi ve sosyal bakımdan güçsüz durumda bulunanlara, herhangi bir karşılığı olmaksızın yapılan aynî yardım veya parasal yardımlar (transfer harcamaları) olarak açıklanmıştır. Tanımından da anlaşılacağı üzere sosyal yardımlar kavramının içeriği çok geniş ve ucu açıktır.
Sosyal devlet ilkesi, toplumdaki bilinç seviyesinin yükselmesi, iktisadi gelişmelerin doğal bir sonucu olarak; engelli vatandaşlarımıza yapılanlar başta olmak üzere, ülkemizdeki dar gelirli ve muhtaç konumdaki kişilere yapılan sosyal yardımlar her yıl nitelik ve nitelik olarak artmaktadır.
Ülkemizde sosyal yardım faaliyetleri, kamu idareleri ve (özellikle vergi indiriminden yararlananlar başta olmak üzere) sivil toplum kuruluşlarınca (STK) yürütülmektedir. Kamu idarelerince yapılan sosyal yardım ve hizmetler; merkezi yönetim, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve yerel yönetimlerin bütçelerinden karşılanmaktadır.
Bu bağlamda giderek daha fazla kamu kaynağının (yatırım harcamaları yerine) bu alanda kullanıldığı görülmektedir.
Merkezi yönetimin değişik kurum ve kuruluşlarınca yapılan sosyal yardım ve hizmetler; 2011 yılından itibaren büyük ölçüde Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) çatısı altında toplanmıştır.[1]
Ancak kamu idareleri ve STK’ların yapacakları yardımların tek başvuru üzerine, kişi yerine aileyi esas alacak şekilde, merkezi (tek) veri tabanından sorgulanması suretiyle gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılmasını, kaynakların rasyonel/adil kullanımını, etkin bir denetimini, yardımların -büyük ölçüde- siyasi malzeme, reklam/istismar aracı olmaktan çıkarılmasını öngören, (DPT tarafından geliştirilmiş olan) Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sistemi (BSYHBS), henüz noksansız biçimde uygulamaya sokulamamıştır.[2]
Diğer yandan merkezi yönetim/ yerel yönetim/STK lar arasında, -hatta büyükşehir belediyesi ile bağlısı ilçe belediyeleri arasında dahi- sosyal yardım ve hizmetler yönünden görev ve yetki paylaşımı bulunmamaktadır. Bu yüzden muhtaç engelli ve yaşlılara yönelik yardım ve hizmetlerde, kömür başta olmak üzere aynî olarak dağıtılan yardımlarda, asker ailelerine yapılan yardımlarda, hatta merkezi yönetim tarafından üstlenilmiş ve GSS kapsamına alınmış kişilere yönelik verilen sağlık hizmetlerinde dahi mükerrerlikler görülebilmektedir. Belirtilen nedenlerle, ülkemizde özellikle hizmet alımı suretiyle yapılan yardımların gerçek ihtiyaç sahibine verildiğini, kaynakların rasyonel dağıtıldığı, etkin denetim yapılabildiğini, hatta denetim olanağının bulunduğunu kabul etmek zordur.[3]
Kamu idareleri ve STK tarafından yapılan, her yıl nitelik ve nicelik olarak arttığı görülen ayni/parasal yardımlar; aile/kişilere, düzenli olarak (aylık ödenmesi şeklinde) veya süreli (geçici) yapılmaktadır.
ASPB hesaplamalarına göre kamu idarelerince 2016 yılında 32 milyar TL sosyal yardım harcaması yapılmıştır[4]. Yıl içinde yapılmış olan sosyal yardımlardan faydalanan hane sayısı 3.154.069’ a ulaşmıştır. (2014 yılında yardımlardan yararlanan kişi sayısı 10.335.673 olarak açıklanmıştır.[5])
Ülkenin iktisadi/sosyal/siyasal sorunlarının kavranılması/çözümlenmesinde özel bir öneme sahip, genel seçimlerde siyasal tercihlerin kullanılmasında etkili olduğu kanıksanmış olan sosyal yardımlar konusunun; daha ayrıntılı/somut olarak değerlendirilebilmesi için “ASPB 2016 Yılı Faaliyet Raporu” verilerine göre tarafımdan derlenmiş; ASPB aracılığıyla 2016 yılında yapılmış olan yardımların türü, yasal dayanakları, aylık miktarları, yararlanan kişi/aile sayıları ve toplam tutarlarını gösteren“2016 YILINDA ASPB ve SYDTF ARACILIĞIYLA YAPILMIŞ SOSYAL YARDIMLAR TABLOSU”, bilanço açıklamalarına benzer dipnotlarıyla birlikte, yazımıza eklenmiştir.
Yazımıza ekli Faaliyet Raporu ile Tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, ülkemizde yapılan sosyal yardımlar kamu idarelerinin bütçelerinde önemli paylar oluşturmaya başlamıştır.[6]
Ancak izlenen sosyal yardım programlarıyla yoksulluk ve etkilerinin yeterince azaltılamadığı; bu bağlamda çalışabilir durumda bulunan fakir ve muhtaç vatandaşların kendi işlerini kurarak geçimlerini sağlamaları, yoksul vatandaşların sürdürülebilir gelire kavuşturularak doğrudan sosyal yardımların hedef kitlesi olmaktan çıkarılmasına yönelik amaçların henüz gerçekleştirilemediği, izlenen sosyal yardım programları nedeniyle aksine bu hedeflerden uzaklaşıldığı görülmektedir.
Zira yapılmış sosyal yardımlarla toplumun belli kesimlerine sağlanmış iyileştirme ve düzeltmelerden dolayı, yıllar itibarıyla, sosyal yardımlardan faydalanan kişi sayısında ve yardım miktarlarında bir azalma olması gerektiği halde, 2015 ve 2016 yıllarına ait harcamaların karşılaştırılmasını gösterir aşağıdaki tablonun incelenmesin de anlaşılacağı üzere 2016 yılı sosyal yardım harcamalarında, bir önceki yıla göre, enflasyon/nüfus artış oranlarının da çok üzerinde gerçekleşmeler olduğu görülmektedir.
ASPB Verilerine Göre Türkiye’de 2015 ve 2016 Yıllarında Sosyal Yardımlar ve Değişim Oranları
| Yıllar | Toplam Sosyal Yardım Harcaması Tutarı (Milyar TL) | Sosyal Yardımların GSYİH İçindeki Payı (%) | Sosyal Yardımlardan Faydalanan Hane Sayısı |
|---|---|---|---|
| 2015 | 25,83 | 1,33 | 3.017.969 |
| 2016 | 32 | 1,45 | 3.154.069 |
| Değişim Oranı (%) | +23,8 | +9 | +4,5 |
Not: ASPB 2015 ve 2016 yıllarına ait genel faaliyet raporlarındaki verilerden derlenmiştir. ( http://www.aile.gov.tr/)
Bu itibarla olumsuz gidişi durdurabilmek için işverenlere sağlanacak soysal yardım alanını da kapsayan teşvik uygulamalarında, teşvik tedbirlerinin yanı sıra, soysal yardımlardan yararlanacak olanlara da bazı yaptırımlar öngören yasal ve idari düzenlemelere gidilmeye başlanmıştır.[7]
Nitekim 3294 sayılı Kanunda yapılan ek düzenlemeye uyarınca, sosyal yardım yapılan hanede ikamet edenlerden çalışma çağında bulunanlar, çalışma hayatına kazandırarak istihdam edilmelerini sağlamak amacıyla doğrudan İŞKUR sisteminde iş arayanlar bölümüne kaydedilmektedir. İŞKUR aracılığıyla işe alınanlara ait işveren SGK primlerinin tümü bir yıl süreyle ASPB tarafından üstlenilmektedir. İşe girilmesi halinde sosyal yardımlara bir yıl süreyle devam edilmektedir. Bunun yanı sıra, yardım aldıkları halde İŞKUR’un mesleki eğitim/aktif iş gücü programlarına katılmayan veya kendilerine teklif edilen işi haklı bir sebep olmaksızın üçüncü kez kabul etmeyenlere yapılmakta olan (şartlı eğitim/sağlık yardımları; eşi vefat eden kadınlara, muhtaç asker ailerine yönelik vb.) düzenli nakdi yardımlar ise bir yıl süreyle kesilecektir.
Ancak getirilmiş olan bu düzenlemenin yeterli olmadığı düşünülmektedir.
Zira yardım alanların sürdürülebilir gelir elde etmelerini, üretken hale gelmelerini, sosyal hayata uyum sağlamlarını sağlayacak türden proje destekleri için ayrılmış paylar, sosyal yardımlar toplamı içinde, sembolik sayılabilecek oranda kalmaktadır. Yardımlar merkezi veri sistemine bağlı olmaksızın yapılabilmektedir. Yardım yapan kuruluşlar arasında görev/ yetki paylaşımı yapılmamıştır. Bu yüzden yardım yapılması konusunda kuruluşlar arasında bir tür yarış yaşanmaktadır. Bu suretle adil/rasyonel olmayan şekilde dağıtılan yardımlar sayesinde yararlananların temel ihtiyaçları, nitelik/nitelik olarak büyük oranda karşılanabilmektedir. SGK’lı olarak çalışılması halinde gelirlerindeki artış nedeniyle cazibesi yüksek yardımların kesilmesi tehlikesi yardımlardan yararlananları çalışma hayatında uzaklaştırmaktadır. Diğer yandan önerilen işi kabul etmeyenler için öngörülmüş olan yaptırımın mali boyutu yetersiz ve uygulanması olanağı ise sınırlıdır.
Belirtilen nedenle öncelikle izlenen sosyal yardım programlarının açıklamalarımız doğrultusunda yeniden gözden geçirilmesinde yarar vardır.
2016 YILINDA ASPB ve SYDTF ARACILIĞIYLA YAPILMIŞ SOSYAL YARDIMLAR TABLOSU
[1] Mahmut Esen,“Sosyal Yardım ve Hizmet Faaliyetlerine Toplu Bakış”, İdarecinin Sesi Dergisi, Sayı 160, (Mart-Nisan 2014,) ss.62-66, http://www.tid.web.tr/ortak_icerik/tid.web/160/15-%20Mahmut%20ESEN.pdf
[2] Mahmut Esen, “Sosyal Yardım Faaliyetlerine İlişkin Verilerin Paylaşıma Açılması”, İdarecinin Sesi Dergisi, Sayı 162, (Temmuz-Ağustos Eylül 2014,) ss.78-81, http://www.tid.web.tr/ortak_icerik/tid.web/162/19-%20Mahmut%20ESEN.pdf.
[3] Mahmut ESEN,” Engellilere Yapılan Sosyal Yardım ve Hizmetler, Karşılaşılan Bazı Sorunlar”, İdarecinin Sesi Dergisi, Sayı 154, (Ocak-Şubat 2013), ss 77-79, www.tid.web.tr/ortak_içerik/tid…)
[4]. ASPB 2016 Yılı Faaliyet Raporu” ( http://www.aile.gov.tr/)
[5] ASPB S. Ramazanoğlu’nun 11.02.2016 gün ve 24626 sayılı, İzmir Milletvekili A. Yiğit’in 7/562 sayılı yazılı soru önergesine verilmiş yazılı cevabı.
[6]“TUİK Sosyal Koruma İstatistikleri 2001-2013” göre, 2013 yılında ülkemizde yapılmış sosyal yardım harcamaları toplamı 219,89 milyar TL’ ye ulaşmıştır. TUİK’in uyguladığı sosyal yardım harcaması hesapları kapsamına, SGK tarafından yapılan (emekli/ dul/yetim/malul aylıkları; tedavi/ ilaç ödemeleri vb.) giderler ile nitelikleri farklı bazı harcamalar da ( işsizlik ödeneği, Suriyeli mültecilere yapılanlar sosyal dışlanmışlık yardımı vb.) dahil edilmektedir. ( http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1040)
[7] 3294 sayılı SYDTK Ek Maddesi ( 14.4.2016 gün ve 6704 s.k. 11. mad. eklenen); 22.06.2017 gün ve 30104 sayılı R.G. yay. “Sosyal Yardım Yararlanıcılarının İstihdamına İlişkin Yönetmelik”,