Serbest Bölgelerde Türk Lirası Cinsinden Ödeme
Dr. Murat KOÇ
Yeminli Mali Müşavir
m.koc@vdd.com.tr
Serbest bölgeler; siyasal olarak ülke sınırları içinde olmakla beraber gümrük hattı dışında sayılan, ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, sınai ve ticari faaliyetler için daha geniş teşviklerin tanındığı ve fiziki olarak ülkenin diğer kısımlarından ayrılan yerler olarak tanımlanabilmektedir.
Serbest bölgelerin kurulması için Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren girişimler yapılmış; ancak 24 Ocak 1980 Ekonomik istikrar kararları sonrasında ekonomide dışa açılma süreci ile birlikte 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu ile 15.06.1985 tarihinden itibaren Türkiye’de ticaret ve sanayide daha geniş muafiyet ve teşvik unsurlarını uygulamayı amaçlayan serbest bölgeler kurulmaya başlanmıştır.
Ülkemizde temel olarak ihracata dayalı yatırım ve üretimi teşvik etmek amacıyla Akdeniz kıyısında, Mersin, Antalya ve Adana-Yumurtalık Serbest Bölgeleri, Ege Bölgesinde Ege (İzmir), Denizli ve İzmir Serbest Bölgeleri, Marmara Bölgesinde, İstanbul Atatürk Havalimanı, İstanbul Endüstri ve Ticaret, İstanbul Trakya, Avrupa, Kocaeli, Tübitak-Marmara Teknoloji ve Bursa Serbest Bölgeleri, Karadeniz kıyısında, Trabzon, Rize ve Samsun Serbest Bölgeleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Gaziantep Serbest Bölgesi, İç Anadolu Bölgesinde, Kayseri Serbest Bölgesi olmak üzere Serbest Bölgeler faaliyete geçmiştir.
Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne adaylık süreci içerisinde serbest bölgeler konusu, Avrupa Birliği tarafından Türkiye için hazırlanan temel belgelerde eleştiri konusu olarak yer almış ve bu kapsamda son yıllarda serbest bölgeler mevzuatı ile ilgili kapsamlı değişikliklere gidilmiştir.
Yine; 2017 yılı başında da serbest bölgelerde yapılacak ödemelerde kullanılacak para birimine yönelik önemli bir değişiklik yapılması yoluna gidilmiş serbest bölgelerde gerçekleştirilen ödemelerin Türk Lirası cinsinden yapılması zorunluluğu getirilmişti. Ancak son olarak bu uygulamada da değişiklik yapılması söz konusu olmuştur. Şimdi yapılan bu değişikliği ve uygulamada gelinen son durumu incelemeye çalışalım.
2.Serbest Bölge Nedir?
Serbest bölgeler, 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu’nun 6. Maddesinde ayrıntılı olarak tanımlanmış bulunmaktadır.
Buna göre Serbest Bölgeler; Türkiye Gümrük Bölgesinin parçaları olmakla beraber; yer ve sınırları Bakanlar Kurulunca belirlenmiş, serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük rejimine tabi tutulmaksızın ve serbest dolaşıma sokulmaksızın, gümrük mevzuatında öngörülen haller dışında kullanılmamak ya da tüketilmemek kaydıyla konulduğu, ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından Türkiye Gümrük Bölgesi dışında olduğu kabul edilen ve serbest dolaşımdaki eşyanın bir serbest bölgeye konulması nedeniyle normal olarak eşyanın ihracına bağlı olanaklardan yararlandığı yerlerdir.
3.Ülkemiz Serbest Bölgelerinin Kuruluş Amacı
Ülkemizde kurulan serbest bölgelerin temel amaçları;
- İhracata yönelik yatırım ve üretimi teşvik etmek,
- Doğrudan yabancı yatırımları ve teknoloji girişini hızlandırmak, ,
- İşletmeleri ihracata yönlendirmek,
- Uluslararası ticareti geliştirmek.
Olarak sıralanabilir.
4.Serbest Bölgelerin İşlevi
Serbest bölgelerin hangi işlevler için getirilmiş olduğuna bakacak olursak bunlar;
- Ülkeye yabancı sermaye ve teknolojilerin getirilmesine imkân sağlayacak uygun zemin yaratılması,
- Sanayicinin ihtiyaç duyduğu bazı hammadde ve ara malların kolaylıkla, istenilen miktarda ve zaman kaybı olmadan temin edilebilmesi,
- Sağlanan teşvik ve avantajlarla düşük maliyetli mal üretimi ve ihracı,
- Türkiye dışından gelen malların transit olarak diğer ülkelere satımı,
- Yeni istihdam olanaklarının yaratılması,
- Türk ihraç ürünlerinin ihracatını kolaylaştırmak ve hızlandırmak bakımından bir basamak olması,
Olarak karşımıza çıkmaktadır.
5.Serbest Bölgelerde Uygulanacak Dış Ticaret ve Kambiyo Rejimi
Serbest Bölgeler Kanunu’na göre; Serbest bölge ile Türkiye’nin diğer yerleri arasında yapılacak ticaret, dış ticaret rejimine tabidir. Yani serbest bölgeye Türkiye’den bir mal satışı ihracat, bu bölgeden Türkiye’ye bir mal alışı da ithalat niteliğindedir. Serbest bölge ile diğer ülkeler ve serbest bölgeler arasında dış ticaret rejimi uygulanmaz.
Serbest bölgelerde faaliyette bulunan işletmelerde yatırım amaçlı olarak kullanılan makine ve ekipmanın bakım onarım ihtiyaçlarının Türkiye’nin diğer yerlerinde karşılanması, bölge faaliyetleri sonucu ortaya çıkan atık ve hurdaların Türkiye’ye çıkarılması, Türkiye’nin diğer yerlerinde yapılacak film çekim faaliyetlerinde kullanılacak araç-gereç ve ekipmanın bölgeden geçici çıkışı ve benzeri özellik arz eden durumlarda vergi mükellefiyetine ilişkin hükümler hariç olmak üzere, iş ve işlemlerin basitleştirilmesine ilişkin usul ve esaslar Ekonomi Bakanlığı ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığınca müştereken belirlenmektedir.
Bedeli 5000 ABD doları veya karşılığı Türk Lirasını geçmeyen Türkiye mahreçli mallar, isteğe bağlı olarak ihracat işlemine tabi tutulmayabilir.
6.Serbest Bölgelerdeki Faaliyetlerle İlgili Ödemeler
Serbest bölgelerdeki faaliyetlerle ilgili her türlü ödemeler kanunun 9. Maddesine göre dövizle yapılır. Ödemelerin Türk Lirası olarak yapılmasına da Bakanlar Kurulunun karar verebileceği kanunda düzenlenmiş bulunmaktadır.
Kanunda verilen bu yetkiyi Bakanlar Kurulu zaman zaman kullanmış ve ödemelerin nasıl yapılacağına yönelik olarak düzenlemeler yapmış bulunmaktadır.
Döviz kurlarında aşırı hareketliliğin olduğu dönemde; döviz talebinin kısılması ya da bir nevi dolarizasyonun önüne geçilmesi amacıyla Bakanlar Kurulu 13 Mart 2017 tarihinde Serbest Bölgelerde Türk Lirası ile Yapılabilecek Ödemeler Hakkında Kararı almıştır.
11 Mayıs 2017 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 13 Mart 2017 tarih ve 2017/10051 sayılı “Serbest Bölgelerde Türk Lirası İle Yapılabilecek Ödemeler Hakkında Karar” ile 16.08.1985 tarih ve 85/9801 sayılı Bakanlar Kurulu kararı kaldırılmış ve yerine aşağıda belirtilen kararları almış bulunmaktaydı.
Bu kararla;
- Serbest bölgelerle diğer ülkeler arasındaki ticarete ilişkin ödemelerin Türk Lirası ile de yapılabileceği,
- Bunun dışındaki bütün ödemelerin ise Türk Lirası ile yapılacağı belirtilmiştir.
- Kira, ruhsat, izin, belgeler ile işleticiler tarafından sağlanan hizmet ve faaliyetlere ilişkin tarife ve ücretlerin Türk Lirası üzerinden belirlenmesi ve ödenmesi zorunlu tutulmuş,
- Tarifelerin Türk Lirası olarak belirlenmesine ilişkin işlemlerin 3 ay içinde tamamlanması öngörülmüştür.
Söz konusu Bakanlar Kurulu Kararına göre, serbest bölgeler ile diğer ülkeler arasındaki ticarete ilişkin ödemelerin isteğe bağlı olarak Türk Lirasıyla yapılabilmesine olanak sağlanırken, diğer bütün ödemelerin Türk Lirasıyla yapılması zorunlu hale getirilmiştir. (Yürürlükten kaldırılan 16.08.1985 tarih ve 85/9801 sayılı Kararda, her türlü ödemenin dövizle, işçi ücretleri ve kiralar gibi bazı ödemelerin ise Türk Lirası ile yapılması öngörülmüştü.)
Yukarıda açıklandığı üzere; Bakanlar Kurulu kararı;
1- Serbest bölgelerle diğer ülkeler arasındaki ticarette ödemenin diğer para birimlerinin yanı sıra Türk Lirası ile de yapılabileceği,
2- Serbest bölgelerle Türkiye arasındaki ticarette ödemenin ise sadece Türk Lirası ile yapılacağını ifade etmektedir.
7.Serbest Bölgelerde Uygulanacak Ödeme Sisteminde Son Durum
Döviz kurlarında ortaya çıkmış olan aşırı hareketliliğin sona ermesi, döviz kurlarının stabil hale gelmesi ve serbest bölgede faaliyette bulunan işletmelerin kur riskleri açısından ve ödemelere ilişkin uygulamada yaşanan sıkıntılarını ekonomi yönetimine iletmesi sonucu gelen talepler de dikkate alınarak Bakanlar Kurulu tarafından yeni bir karar alınması yoluna gidilmiştir.
20 Eylül 2017 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 15 Ağustos 2017 tarih ve 2017/10718 sayılı “Serbest Bölgelerde Türk Lirası İle Yapılabilecek Ödemeler Hakkında Karar” ile 13 Mart 2017 tarih ve 2017/10051 sayılı Bakanlar Kurulu kararı kaldırılmış, ödemelerde Türk Lirası kullanımı zorunluluğu 1 Ekim’den geçerli olarak kaldırılmış ve yerine aşağıda belirtilen kararı almış bulunmaktadır.
- Serbest bölgelerdeki faaliyetlere ilişkin her türlü ödeme döviz veya Türk Lirası ile yapılabilir.
- Bu Kararın uygulamasına ilişkin usul ve esasların nasıl olacağı da Ekonomi Bakanlığı tarafından belirlenecektir.
- “13 Mart 2017 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe konulan Serbest Bölgelerde Türk Lirası ile Yapılabilecek Ödemeler Hakkında Karar” yürürlükten kaldırılmıştır.
Bu kararla Türk Lirası kullanımı zorunluluğu kaldırılmış olup, ödemelerin isteyen işletmelerce döviz olarak isteyen işletmelerce Türk Lirası ile yapılabileceği düzenlenmiş bulunmaktadır.
Bakanlar Kurulu Kararı, yayınlandığı tarihte değil yayınlandığı ayı takip eden ayın ilk günü yani 1 Ekim’de yürürlüğe girecektir.
8.Sonuç
Genel olarak serbest bölgeler; ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, sınai ve ticari faaliyetler için daha geniş teşviklerin tanındığı ve fiziki olarak ülkenin diğer kısımlarından ayrılan yerler olarak tanımlanabilir.
3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu’nda serbest bölgelerin kurulması ve işletilmesindeki temel amaçlar; ihracata yönelik yatırım ve üretimi teşvik etmek, doğrudan yabancı yatırımları ve teknoloji girişini hızlandırmak, işletmeleri ihracata yönlendirmek ve uluslararası ticareti geliştirmek olarak sıralanmıştır.
Bulundukları ülke ekonomilerine sağladıkları katkıların yanında, esnek ve çağdaş idari yapılarıyla dış ticarete yönelmek isteyen firmalara modern ve gelişmiş bir yatırım ortamı sağlayan serbest bölgeler lojistik merkezler olarak ülkemizde de önemlerini artırmaktadırlar.
Serbest bölgelerdeki işletmelerin ödemelerinde kullanacakları para birimi de önem arz etmektedir.
11 Mayıs 2017 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile Serbest bölgelerle diğer ülkeler arasındaki ticarete ilişkin ödemelerin Türk Lirası ile de yapılabileceği, bunun dışındaki bütün ödemelerin ise Türk Lirası ile yapılacağı belirtilmişti, ancak uygulayıcılardan gelen talepler ve döviz kurlarında meydana gelen aşırı hareketliliğin ortadan kalkması sonucu yeni bir değişiklik yapılmış ve 1 Ekim’de 2017 den geçerli olmak üzere serbest bölgelerdeki faaliyetlere ilişkin her türlü ödemenin döviz veya Türk Lirası ile yapılabilmesi uygulamasına yeniden dönülmüş bulunmaktadır.
Kaynakça
1- 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu,
