Serbest Zaman Hakkında Bilinmesi Gerekenler
Gökhan AÇIL
İş Müfettişi Yardımcısı
gokhan.acil@csgb.gov.tr
Serbest Zaman Nedir?
Serbest zaman, öncelikle 4857 sayılı İş Yasasının 41. maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilecektir.
Bu hüküm İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 6. maddesinde, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir, şeklinde vücut bulmuştur.
Bu kapsamda asıl olan, İş Yasasının 41. maddesinde belirtilen fazla çalışmanın yapılması durumunda işçilere fazla çalışma ücretinin ödenmesidir. Bu düzenlemenin tek istisnası ise, yukarıda yasa ve yönetmelik hükmünde sayılan serbest zamanın işçi tarafından talep edilmesidir.
Serbest zaman İş Yasasının 41. maddesi ile 41. maddeye dayanılarak yayımlanan yönetmelik hükümlerinde düzenlenmiştir. Bu suretle çalışanlara, İş Yasasının 42 ve 43. maddeleri kapsamında yapılan fazla çalışmalar nedeniyle yalnızca zamlı ücret ödenecek, dolayısıyla serbest zamandan bahsedilemeyecektir.
Serbest Zaman Nasıl Kullanılır?
Hak edilen serbest zaman, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirilmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücrette bir kesinti olmadan kullanılır.
Yine işçinin bu kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.
Serbest Zaman Talebinin Ne zaman Yapılması Gerekir?
Fazla çalışma yapılıp ücreti ödenmeden önce işçi tarafından serbest zaman talebinde bulunulması gerekmektedir. Eğer ücret ödeme zamanından sonra serbest zaman talebinde bulunulursa bu talebin karşılığı olmayacaktır.
İşveren Serbest Zaman Talebini Reddedebilir mi?
Yapılan fazla çalışmanın karşılığının ilave ücret olarak değil serbest zaman olarak karşılanması ancak işçinin yazılı isteği ile söz konusu olacaktır. Yani burada işçiye seçimlik bir hak verilmiştir. İşçi isterse ilave ücret yerine serbest zaman talep edebilir. İşveren de yapılan bu taleple bağlıdır. Tersinden bakılacak olursa da, işveren yalnızca kendi iradesine dayanarak işçiye fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullandırma yoluna gidemez. Ancak uygulamada, işverenin işlerinin yoğunluğunu gerekçe göstererek 6 aylık süre içinde işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlenen bir tarihte serbest zamanı kullandırmayarak serbest zaman talebini zımnen reddettiği görülmektedir.
Serbest Zamanın Reddedilmesi/Kullandırılmaması Durumu
Yukarıda belirtilen bir iş yoğunluğu ya da başka bir sebep nedeniyle, talep edilen serbest zamanın işveren tarafından 6 aylık süre içinde kullandırılmaması durumunda, yapılan fazla çalışmaların artık ücretinin ödenmesi gerekecektir. Ayrıca serbest zamanı kullandırmayan işverenlik hakkında idari para cezası uygulanması gerekecektir.
Sözleşmelerle, Yapılan Fazla Çalışmaların Serbest Zaman Olarak Kullandırılabileceği Belirlenebilir mi?
Yapılan fazla çalışmaların karşılığının serbest zaman olarak ödeneceğine ilişkin bir düzenlemenin, matbu bir iş sözleşmesinde ya da işyeri iç yönetmeliğinde belirtilmiş olmasının hiçbir karşılığı olmayacaktır. Çünkü çalışma hayatında asıl olan yapılan fazla çalışmanın karşılığının çalışanlara ilave ücret olarak ödenmesidir. Bu nedenle serbest zamanın ortaya çıkabilmesi daha önceden sözleşmeyle alınan bir rızaya değil, yapılan her bir fazla çalışma karşılığında serbest zaman talebinin olup olmamasına bağlıdır. Benzer durum, toplu iş sözleşmeleri için de geçerli olacaktır. Bu haliyle gerek iş sözleşmelerinde ve gerekse de toplu iş sözleşmelerinde bu ve buna hükümlere yer verilmesi halinde bu hükümlerin bağlayıcı olmayacağı sonucuna varılmalıdır.
Fazla Çalışma Yapıldıktan Birkaç Ay Sonra Serbest Zaman Kullandırılabilir mi?
Yapılan fazla çalışmaların karşılığının süresi içinde ödenmeyip de bu süreden sonra çalışanlara serbest zaman kullandırılmasına uygulamada sıklıkla rastlanmaktadır.
Yukarıda ifade edilen değerlendirmelerden anlaşılacağı üzere, serbest zaman yalnızca işçi isterse ortaya çıkmaktadır. Bu haliyle, işveren yalnızca kendi iradesine bağlı kalarak serbest zaman uygulamasına gidemeyecektir.
Ayrıca İş Yasasının 41. maddesine dayanılarak yayımlanan Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin ‘Fazla Çalışmanın Belgelenmesi’ başlığını taşıyan 10. maddesinin ikinci cümlesi “İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte, 4857 sayılı İş Kanununun 32 ve 34 üncü maddeleri uyarınca ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanununun 37 nci maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.” hükmüne amirdir. Buna göre, yapılan fazla çalışmaların karşılığının cari ayda yapılan çalışmalara karşılık gelen ücretlerle birlikte ödenmesi gerekmektedir. Serbest zamanın ise fazla çalışma yapıldıktan, fazla çalışma yapılan ay bitmeden ve dolayısıyla fazla çalışma ücretleri ödenmeden talep edilmesi gerekmektedir. Bu süre geçtikten sonra yönetmelik hükmüne göre çalışanlara fazla çalışma ücreti ödeneceğinden serbest zamandan bahsedilemeyecektir.
Serbest Zamanın Kullandırılmasında Herhangi Bir Belge Düzenlenir mi?
Mevzuatımızda serbest zamanın herhangi bir araç ya da yöntemle ispat edilmesine ilişkin bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak uygulamada kimi işyerlerinde serbest zaman formlarının düzenlendiği, kimi işyerlerinde puantaj kayıtlarında serbest zaman kullanan işçinin serbest zaman kullandığına ilişkin bir ibarenin yer aldığı ve bu form ve puantaj kayıtlarının işçilere imzalatıldığı görülmektedir. Yine ücret bordroları ile ücret hesap pusulalarında bir başlık altında kullandırılan serbest zamana ilişkin kayıtların bulunması ileride ortaya çıkabilecek hukuki uyuşmazlıklarda delil olarak itibar görebilecektir.
Serbest Zamanda 6 Ay Ne Zaman Başlar?
İşçinin hak ettiği serbest zaman 6 ay içinde kullandırılacaktır. Altı aylık sürenin başlangıcı, yapılan fazla çalışmanın sona erip de işçi tarafından serbest zaman talebinin başladığı andan itibaren hesap edilmelidir. Çünkü ancak bu tarihten sonra serbest zamanın uzunluğu belirlenebilecek ve bu belirlemeye göre serbest zaman kullanılabilecektir.
İş Akdinin Sona Ermesiyle Serbest Zaman İlişkisi
İşçinin hak ettiği serbest zaman kullandırılmadan iş akdi sona ermişse, serbest zamanın kullanılması olanaksız hale geldiğinden serbest zamana denk gelen fazla çalışma ücretinin işçiye ödenmesi gerekmektedir. Hem de bu ücretin ödenmesi sırasında iş akdinin nasıl sona erdiğinin bir önemi yoktur. Çünkü işçiye ödenen kullandırılmayan serbest zamana denk gelen fazla çalışma ücreti, sözleşmenin sona ermesine bağlı olarak değil, daha önceden hak edilmiş bir ücrettir.
Kimlere Serbest Zaman Kullandırılamaz?
Serbest zamanın ortaya çıkabilmesi için evvela fazla çalışmanın yapılması gerekmektedir. Çünkü serbest zaman, fazla çalışmanın seçimlik karşılığıdır. İş Kanuna İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 8. maddesinde fazla çalışma yaptırılamayacak kimseler sayılmıştır. Buna göre,
— 18 yaşını doldurmamış işçilere,
— İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçilere,
— Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçilere,
— Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere,
— Fazla çalışma yaptırılamayacağı için bu kişilere serbest zaman da kullandırılamayacaktır.
Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar
1- Düzenlenen iş sözleşmelerinde yapılan fazla çalışmaların karşılığının serbest zaman olarak kullandırılabileceğine ilişkin hükümlerle karşılaşılmakta ve çalışanların serbest zaman taleplerinin olmadığı görülmektedir. Serbest zamanın ortaya çıkabilmesi için önce fazla çalışmanın yapılması ve sonra da yapılan fazla çalışmanın işçi tarafından serbest zaman olarak kullanılması için bir talebinin olması gerekmektedir. Dolayısıyla serbest zaman, cari ayda yapılan fazla çalışmanın karşılığında talep edilebilecektir. Bunun aksine olarak sözleşmelerle düzenlenen ya da işverenlikçe buna benzer bir uygulamanın işçiye dayatıldığı hiçbir düzenleme geçerli olmayacaktır. Bu nedenle, iş sözleşmelerinde fazla çalışmaların karşılığının serbest zaman olarak uygulanabileceğine ilişkin düzenlemelerin sözleşmelerden çıkarılması, yapılan her fazla çalışma için çalışanların serbest zaman talebinin olması ve bu taleplerin de işçi özlük dosyalarında saklanması gerekmektedir.
2- Uygulamada serbest zaman süresinin eksik hesap edildiği görülmektedir. İş Yasasında kullanılacak serbest zamanın fazla çalışma gibi itibar görmektedir. Bu haliyle işçiye yaptığı fazla çalışma karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalışılan her saat karşılığında bir saat otuz dakikanın, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise bir saat on beş dakikanın serbest zaman olarak kullandırılması gerekmektedir. Yine serbest zamanın iş günleri içinde aralıksız ve ücrette bir kesinti olmadan kullandırılması gerekmektedir.
3- Serbest zamana ilişkin uygulamadaki en önemli sorunlardan diğeri ise kullandırılan serbest zamanların ispat edilememesidir. Bu noktada işverenin en uygun araçlarla işçinin serbest zaman kullandığını kanıtlaması gerekmektedir. İşyerinde düzenlenecek bir serbest zaman formunun ya da puantaj kayıtlarında serbest zamanın kullandırıldığına ilişkin bir bölümün yer alması ve bu form ya da bölümün işçiye imzalatılması, dolayısıyla işverenliğin puantaj kayıtları ya da benzer araçlarla çalışanın serbest zaman kullandığını belgelemesi gerekmektedir. Yine işverenlikçe düzenlenerek işçiye bir nüshası verilen ücret hesap pusulasında serbest zamanın kullandırıldığına dair bir ibarenin yer alması, düzenlenecek olan ücret bordrolarında serbest zaman sütununun olması ve bu sütunun karşılığında da işçi imzasının bulunması gerekmektedir.
Kaynakça
– İş Kanuna İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği
