Vergi Denetim Kurulunda 1879 Osmanlı Modeli
Muharrem ÖZDEMİR
Yeminli Mali Müşavir
m.ozdemir@vdd.com.tr
1. VERGİ DENETİM KURULU
646 Sayılı Vergi Denetim Kurulu Başkanlığının Kurulması Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname ile doğrudan Bakana bağlı Vergi Müfettişliği unvanı ihdas edilmiştir.[1]
Buna göre, Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı, doğrudan Bakana bağlı olarak Başkan, Başkan Yardımcıları, Grup Başkanları ve Vergi Müfettişleri (Vergi Başmüfettişi, Vergi Müfettişi ve Vergi Müfettiş Yardımcısı)’nden oluşur.
190 sayılı Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin eki (I) sayılı cetvelin Maliye Bakanlığına ait bölümünde yer alan “Maliye Başmüfettişi” ve “Baş hesap uzmanı” kadro unvanları “Vergi Başmüfettişi” şeklinde, “Maliye Müfettişi” ve “Hesap Uzmanı” kadro unvanları “Vergi Müfettişi” şeklinde ve “Maliye Müfettiş Yardımcısı” ve “Hesap Uzman Yardımcısı” kadro unvanları “Vergi Müfettiş Yardımcısı”, “Vergi Denetmeni” ve “Vergi Denetmen Yardımcısı” unvanlı kadrolar iptal edilerek 190 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin eki (I) sayılı cetvelin Maliye Bakanlığı ve Gelir İdaresi Başkanlığı’na ait bölümlerinden çıkarılmıştır.”
Kararnamenin yürürlüğe girmesi ile birlikte Cumhuriyet tarihinde derin izler bırakmış ve dört denetim birimi arasındaki farklılıklar kaldırılmış ve denetimde güçlü tek çatı kurulmuştur. Yapılan bu değişliklerden bazıları aşağıdaki gibidir:
1. Vergi incelemesi; Vergi Müfettişleri, Vergi Müfettiş Yardımcıları, ilin en büyük mal memuru veya vergi dairesi müdürleri tarafından yapılır. Gelir İdaresi Başkanlığının merkez ve taşra teşkilatında müdür kadrolarında görev yapanlar her hal ve takdirde vergi inceleme yetkisini haizdir.
2. Vergi Usul Kanunu’nun 140’ncı maddesinin ikinci fıkrası değiştirilmiş ve aynı maddenin son fıkrasında yer alan “Vergi İnceleme ve Denetim Koordinasyon Kurulunun önerisi üzerine” ibaresi yürürlükten kaldırılmıştır.
3. Vergi Usul Kanunu’nun 367 nci maddesinin birinci fıkrasında yer alan “Maliye Müfettişleri, Hesap Uzmanları ile bunların yardımcıları ve Gelirler Kontrolörleri ile stajyer Gelirler Kontrolörleri” ibaresi “Vergi Müfettişleri ve Vergi Müfettiş Yardımcıları” şeklinde değiştirilmiştir.
4. Harçlar Kanununun 134’ncü maddesinin birinci fıkrasında yer alan “Maliye Müfettişleri, Maliye Müfettişi Muavinleri ve Gelirler Kontrolörleri” ibaresi “Vergi Müfettişleri ve Vergi Müfettiş Yardımcıları” şeklinde değiştirilmiştir.
5. 5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanunun; 2’nci maddesinin birinci fıkrasının (e) bendine göre, denetim elemanı kavramı, Vergi Müfettişleri, Gümrük ve Ticaret Müfettişleri, Bankalar Yeminli Murakıpları, Hazine Kontrolörleri, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Sermaye Piyasası Kurulu Uzmanlarını ifade eder.
6. 832 Sayıştay Kanunu’nun 4’ncü maddesinin (b) fıkrasına göre, Sayıştay Üyeliği için, lisans düzeyinde yükseköğrenimi tamamladıktan sonra kamu hizmetinde en az yirmi yıl çalışmış olmak kaydıyla, İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı merkez denetim elemanlığı görevlerinde bulunmuş olmak,
7. 4208 Sayılı Kara Paranın Aklanmasının Önlenmesine Dair Kanun 3’üncü maddesine göre, Başkanlık, karapara aklama suçunun araştırılması ve incelenmesi görevlerini, Vergi Müfettişi, Bankalar Yeminli Murakıpları, Hazine Kontrolörleri ve Sermaye Piyasası Kurulu Uzmanları vasıtası ile yerine getirir.
Vergi Denetim Kurulu, vergi inceleme görevini 29 ilde kurulan Grup Başkanlıkları aracılığıyla icra etmekte iken Bakan oluru ile 20 ildeki (A) Grup Başkanlıkları ve Ankara’da bulunan Eğitim Grup Başkanlığı kapatılarak Grup Başkanlığı sayısı azaltılmıştır. Bundan sonra, (A) Grup Başkanlıkları aşağıdaki 9 ilde faaliyet gösterecektir.
- Grup Ankara,
- Grup İstanbul,
- Grup İzmir,
- Grup Bursa,
- Grup Kocaeli,
- Grup Konya,
- Grup Adana,
- Grup Antalya,
- Grup Gaziantep
2. DENETİMDE 1879 OSMANLI MODELİ
2.1. Maliye (Vergi) Müfettişliğinin Kurulması
Maliye Teftiş Heyeti’nin kurulmasından sonra Müfettişlerin ne şekilde teftiş yapacağı, teftiş sırasında nelere dikkat edileceği hususlarını açıklayan Teftiş-i Muamelat-ı Maliye Nizamnamesi[2]” on yedi maddeden oluşmakta olup 09 Eylül 1879 yılında yürürlüğe girmiştir.[3]
26 Ağustos 1879 tarihli “Teftişi Muâmelâtı Maliye Nizamnamesi” 1885 yılına kadar iki kez değişikliğe uğramış ise de, bu değişiklikler, sadece Teftiş Kurulunun sevk ve idare merciinin değiştirilmesine, daire, mıntıka, adetlerine ve kadroya dairdir.[4]
26 Ağustos 1879 tarihli Teftişi Muamelatı Maliye Nizamnamesi, Fransa Maliye Teftiş Heyeti mevzuatından mülhem olarak hazırlanmış ve günümüze kadar yürürlükte bulunan 1330 (1914) tarihli nizamnameden çok büyük bir farkı bulunmamaktadır. Bu durum Maliye Vekâleti evrak mahzeninde mevcut ve Müfettişlere ait eski defterlerden anlaşılmaktadır.[5]
Maliye Teftiş Heyeti doğrudan doğruya Maliye Nezaretinin emrinde olmak ve kabz ve sarf hizmetinde bulunan diğer Nezaretlere bağlı memurlar dâhil bütün devlet memurlarının usulü hesabiyesini tetkik etmek ve vezne mevcudunu saymak ve her türlü mali muamelelerin ne şekilde cereyan eylediğine dair Nezaret Makamına malumat vermek üzere ihdas edilmiştir.
Müfettişlerin sevk ve idaresinde turne usulü kabul edilmiştir. Vilayetlerin büyüklükleri nazarı dikkate alınarak bir veya müteaddit vilayate şamil daireler mıntıkalar vücuda getirileceği, her daireye bir başmüfettiş ile üç sınıf müfettiş ve muavinlerden lüzumu kadar müfettiş verileceği ve devir mevsiminin turne mart ayından teşrinisaniye kadar devam edeceğine ve her daireye gönderilecek müfettişlerin her sene ayrılıcağına ve müfettiş ve muavinlerin başmüfettişlerin idaresi altında çalışacaklarına dair hükümlerle de bu esas çerçevelenmiştir.
Teftiş neticelerinin, teftiş edilen memurların mütealalarını da ihtiva edecek bir mazbatada cevaplı raporla tespit edileceği, müfettiş talep edeceği para ve para hükmündeki evrakı defterleri ve vesikaları memurların kim olursa olsun ibraza mecbur oldukları, müfettişlerin açığa çıkan ve muamelelerine hile ve fesat karıştıran memurları işten menetmeğe salahiyetli bulunduğu ve başmüfettişin teftiş esnasında gördükleri ehemmiyetli mali maddeleri tespit edip yaptıkları tetkikatın hülasasını eklemek sureti ile İstanbul’a döndüklerinde Nezarete bir takrir basit rapor verecekleri nizamnamede tasrih edilmiştir.
Bidayette, Maliye Müfettişlerini idare etmek üzere merkezde bir makam ihdas edilmemiş, ancak müfettişlerin gönderdikleri raporları toplamak ve bunlardan Nezaret makamına haberdar etmek, raporlar üzerine yapılan tebligatı müfettişlere bildirmek üzere bir teftiş kalemi vücuda getirilmiştir.
2.2. Teftiş Usulü ve Yöntemi
Başmüfettişlerin memuriyet görevi evvela maliye memurlarının defterlerini ve hesap evraklarını incelemek ve sandıklarda olan nakit, tahvil ve senetlerin cins ve miktarını tahkik etmektir. Başmüfettişler bu tetkik ve tahkikatı beraber çalıştığı müfettiş ve muavinleri görevlendirerek icra ettirebileceklerdir. İkinci görevi mali işlemlerin kayıt ve kanunlara şeklen uygun olup olmadığına dikkat etmektir. Ancak başmüfettişleri, kural ve kanun hükümlerinin düzeltilmesi ve genişletilmesi için emir verme yetkisine sahip değildir.
Teftiş edilen memurların, müfettiş tarafından talep edilen bütün defter ve hesap kayıtları ile mal sandıklarında mevcut olan nakit, tahvil ve senetlerin tamamını ve yapılan işleri ayrıntılı bir şekilde içeren her türlü belgeyi göstermeleri zorunludur. Bir memur hakkında yürütülen teftişin bitiminde, ortaya çıkan durumu açıklayan ve teftiş olunan memurun beyan edeceği düşünceleri var ise onu da ekleyerek iki nüsha tutanak düzenlenecektir. Her iki tarafın birlikte mühürledikleri bu tutanağın bir nüshasını müfettiş alacak ve diğer nüshası teftiş edilen memure verecektir. Teftiş edilen memurun zimmetine para geçirdiği veya hesap kayıtlarına hile ve fesat karıştırdığı anlaşılır ise bu memur müfettiş tarafından açığa alınıp, yerine bir başka bir memurun atanması için mahalli hükümete müracaat edilecektir. Müfettiş bu durumu derhal başmüfettişe bildirilecek ve başmüfettiş de telgraf ile Maliye Nezaretine yazılı olarak bildirecektir.
2.3. Turne Programı ve Harcırah
Maliye Müfettiş ve Muavinlerinin turne programları, Mart ve Kasım ayları arasından gerçekleşecektir. Büyük vilayetler genişlik derecesine göre teftiş dairelerine bölünerek her daireye bir başmüfettiş ile gereği kadar müfettiş ve muavin tayin edilecektir. Turne döneminde ve gerek onun dışında olsun, hazinece belirlenen ihtiyaç üzerine teftiş memurlarının teftiş işleri ile ilgili görevlendirilmeleri Maliye Nezareti’nin yetkisi dâhilinde bulunacaktır. Teftiş memurlarının hususi maaşlardan başka gezdikleri mahallerin uzaklık mesafesine göre kendilerine harcırah nizamnamesi hükümlerine uygun olarak devriye masrafları verilecektir.
2.4. Turne Mıntıkaları
Her daireye bir müfettiş ve bir de müfettiş muavini tayin olunmuş ve yıl sonunda kur’a çekilerek müfettişlerin daireleri değiştirilmiştir. Müfettişlerin sevk ve idaresinde, mart ayından kasım ayına kadar süren bir turne usulü konulmuş, vilâyetlerin büyüklükleri göz önünde tutularak yedi mıntıka saptanmış ve her mıntıka’ya, aşağıda görüleceği gibi, bir başmüfettişin başkanlığında her sınıftan yeteri kadar müfettiş ve muavin verilmesi kabul edilmiştir.[6]
– BİRİNCİ DAİRE– Dersaâdet ve Edirne ve Mülhakatı
– İKİNCİ DAİRE– Aydın ve Cezairi Bahri Sefit Vilâyetleri
– ÜÇÜNCÜ DAİRE– Suriye ve Adana ve Halep Vilâyetleri ile Kudüs Mutasarrıflığı
– DÖRDÜNCÜ DAİRE- Hüdavendigâr ve Konya ve Ankara Vilâyetleri
– BEŞİNCİ DAİRE- Diyaribekir ve Sivas Vilâyetleri ile Mâmuretil Aziz Mutasarrıflığı
– ALTINCI DAİRE- Bağdat ve Musul ve Basra Vilâyetleri
– YEDİNCİ DAİRE- Kosova ve Selânik ve Yanya ve Manastır ve Işkodra Vilâyetleri
3. SONUÇ:
2011 yılında kurulan Vergi Denetim Kurulu ilk başlarda 29 ilde Grup Başkanlığı şeklinde örgütlenmek suretiyle denetim, teftiş ve tahkikat görevinin ifasında turne usulü yerine mıntıka usulünü uygulamıştır.
Ancak, Hazine ve Maliye Bakanı Dr. Berat ALBAYRAK’ın 2019/Temmuz tarihli olurları ile Müfettişlerin sevk ve idaresinde bu usulden yerelleşmeye mahal bırakacağı gibi mahsurlu gerekçelerle vazgeçilmiş ve mıntıka usulünden turne usulüne geçiş yapılmıştır.
Vilayetlerin büyüklükleri nazarı dikkate alınarak bir veya müteaddit vilayete şamil daireler vücuda getirilecek, her daireye başmüfettiş ile müfettiş ve muavinlerden lüzumu kadar müfettiş verilmesi ile merkezden denetim yapılacaktır.
Turne usulü ile her sene memleketin dört tarafına yayılan Müfettişler tatbikatında mahallen kontrol ederek Bakanlığa muamelatın tarzı cereyanından haberdar edebilecekleri gibi mali ve idari mevzuatın noksanlarını görmek ve tetkik etmek fırsatına da nail olmaları hasebiyle verimli bir karar olmuştur.
Kaynak:
Muharrem ÖZDEMİR. Üstadname, Basım, 2017.
Dip Notlar
[1] 10.07.2011 tarih 27990 Sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
[2] H 23 Ramazan 1296, R 29 Ağustos 1295, M 10 Eylül 1879
[3] Prof.Dr Ahmet TABAKOĞLU, Arş Görevlisi Okan Çağlar TAŞDİREK: Osmanlı’da Mali Denetimin Kurumsal Gelişimi. MaliyeTeftiş Kurulunun Kuruluşu. http://dergipark.ulakbim.gov.tr
[4] http://www.mmd.org.tr/ustmenu/Maliye-teftis-kurulu/tarihce
[5] Maliye Vekâleti Teftiş Heyeti’nin kuruluşu, vazife, salahiyet ve kadrosuna ait malumat ve mevzuatı muhtevi Dergi. Damga Matbaası. 1939
[6] http://www.mmd.org.tr, Maliye Müfettişliklerine İntihap ve Tayin Olunan Zevatın Esâmisini MüBeyyin Defteri.