Kısa Çalışma İşyerindeki Çalışma Düzeni
Cem BALOĞLU
Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı İş Müfettişi
cb_csgb@hotmail.com
Kısa çalışma konusunda en çok merak edilen konulardan biri de, uygulama sırasında işyerindeki haftalık çalışma düzeninin ne şekilde olması gerektiğidir.
Öncelikle, kısa çalışma; üç ayı geçmemek üzere ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununun Ek: 2 nci maddesinde gerekçelerle, işyerinde uygulanan haftalık çalışma süresinin, işyerinin tamamında veya bir bölümünde geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılması veya süreklilik koşulu aranmaksızın en az dört hafta süreyle faaliyetin tamamen veya kısmen durdurulması olarak tanımlanmıştır.
Bu tanıma dikkat edilmesi gerekir. Kısa çalışma, işyerinin haftalık faaliyet süresi esasına göre tanımlanmıştır. Bu ne demek? Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için bunu bir örnek yardımıyla açıklamak istiyorum.
Örnek: A ve B unvanlı fabrika niteliğinde iki ayrı işyerimiz olsun. Bu işyerlerimiz KOVİD-19 etkisiyle üretim bölümlerindeki kırk beş saatlik normal haftalık çalışma sürelerini üçte bir oranında azaltma şeklinde kısa çalışma uygulamasına başlasın. Her ikisinin üretim bölümünde de kısa çalışma ödeneğine hak kazanma kriterlerine haiz 450 işçinin çalıştığını kabul edelim. Ancak, A unvanlı fabrika, tek posta halinde ve haftalık kırk beş saat esasına göre; B unvanlı fabrika da ise üç posta halinde ve günlük yirmi dört saat esasına göre faaliyet göstersin.
A unvanlı fabrika, KOVİD-19 etkisiyle üretim bölümündeki çalışma süresini üçte biri oranında azaltma şeklinde kısa çalışma uygulamasına başladığı andan itibaren, üretim bölümü haftalık sadece 30 saat faaliyet gösterebilecek, üretim bölümünde çalışan işçilerin tamamı haftalık sadece 30 saat çalışacak ve çalışmadıkları 15 saat karşılığında İŞKUR’dan kısa çalışma ödeneği alacaktır.
A Unvanlı Fabrikanın Üretim Bölümünün Normal Haftalık Çalışma Düzeni
| Gün/İşçi | Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 450 işçi | 7,5 saat | 7,5 saat | 7,5 saat | 7,5 saat | 7,5 saat | 7,5 saat | Hafta Tatili |
Kısa Çalışma Öncesi;
Her Bir İşçinin Haftalık Çalışma Süresi = 7,5 saat X 6 gün = 45 saat
İşyerinin Haftalık Faaliyet Süresi = 7,5 saat X 6 gün = 45 saat
A Unvanlı Fabrikanın Üretim Bölümünde Kısa Çalışma Sırasındaki Haftalık Çalışma Düzeni
| Gün/İşçi | Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 450 işçi | 5 saat | 5 saat | 5 saat | 5 saat | 5 saat | 5 saat | Hafta Tatili |
Kısa Çalışma Sırasında;
Her Bir İşçinin Haftalık Çalışma Süresi = 5 saat X 6 gün = 30 Saat
İşyerinin Haftalık Faaliyet Süresi = 5 saat X 6 gün = 30 saat
A Unvanlı fabrikanın üretim bölümünde kısa çalışma sırasında haftalık faaliyet süresinin 30 saate düşmesi gerekmektedir. Bu şart, KOVİD-19 etkisiyle mali durumunun bozulduğu iddia eden A unvanlı fabrikanın uygulamadan yararlanabilmesi için temel şarttır. Dolayısıyla, A unvanlı fabrikanın üretim bölümünde kısa çalışma kapsamında çalışan işçiler de haftalık en fazla 30 saat çalıştırılabilecektir. Bu nedenle, kısa çalışma uygulaması için asıl ve belirleyici olan şart çalışanların haftalık çalışma süresi değil; işyerinin haftalık faaliyet süresidir. Neden?
A Unvanlı Fabrikanın Üretim Bölümünde Kısa Çalışma Sırasındaki Haftalık Çalışma Düzeni
| Gün/İşçi | Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 225 İşçi | 10 Saat | 10 Saat | 10 Saat | – | – | – | Hafta Tatili |
| 225 İşçi | – | – | – | 10 Saat | 10 Saat | 10 Saat | Hafta Tatili |
Kısa Çalışma Sırasında;
Her Bir İşçinin Haftalık Çalışma Süresi = 10 saat X 3 gün = 30 Saat
İşyerinin Haftalık Faaliyet Süresi = 10 saat X 6 gün = 60 Saat
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere, örneğimizdeki A unvanlı fabrikada çalışan işçilerin kısa çalışma sırasındaki haftalık çalışma süresi olan 30 saat, bu kez haftanın altı gününe eşit dağıtılmak yerine, çalışan işçiler iki gruba ayrılarak, haftanın üç gününe dağıtılmıştır. Bu durumda, işyerinde kısa çalışma kapsamında çalışan işçilerin haftalık çalışma süreleri değişmemiş, ancak, işyerinin haftalık faaliyet gösterme süresi 45 saatten 60 saate çıkarak, azalmak yerine artmıştır. Bu durumda olan bir işyerinin kısa çalışma yaptığı kabul edilebilir mi? Kanımca hayır. Mali durumunun bozulduğunu iddia ederek kısa çalışma uygulamasından yararlanmak isteyen böyle bir işveren, bırakın işçi çıkartmayı, nerdeyse ilave istihdamı bile düşünür hale gelebilir.
Kısa çalışma ödeneği neden işsizlik sigortası fonundan karşılanmaktadır? İşveren, kendi sevk ve idaresinden kaynaklanmayan, önceden kestirilemeyen, bunun sonucu olarak bertaraf edilmesine imkân bulunmayan zorlayıcı sebeplerin özellikle mali yapıda meydana getirdiği olumsuzluk nedeniyle, işyerinin tamamının ya da işyerindeki bir bölümün normal haftalık çalışma süresi kadar faaliyet göstermesini ekonomik açıdan artık sürdürülebilir olarak görmemekte ve faaliyetlerini en az üçte bir oranında azaltmak ya da tamamen durdurmak istemektedir. Bu nedenle kısa çalışma talebinde bulunmaktadır. Dolayısıyla, söz konusu işyerinde ya da işyerinin bir bölümünde çalışan işçilerin işine de belirli bir oranda ya da bütünüyle ihtiyaç kalmamaktadır. Deyim yerindeyse işçi çalışırken “İşsiz” kalmaktadır. İşçi, iş sözleşmesi askıda olmakla birlikte, işverenle olan iş ilişkisi henüz sona ermediği için işsizlik ödeneğinden yararlanamamakta; işsizlik sigortası fonundan karşılanan kısa çalışma ödeneğinden faydalanmaktadır. Kısa çalışma uygulamasıyla iş ilişkisi korunmaya çalışılmaktadır. Bu irade ve bilinçle kısa çalışma talebinde bulunulmalıdır. Kısa çalışma uygulamasından faydalanabilmek için, neden işçilerin değil de işverenin başvuruda bulunduğunu ve buna rağmen neden kısa çalışma ödeneğinin işverenlere değil de doğrudan işçilere ödendiğini iyi anlamak gerekir.
Öte yandan, örneğimize geri dönecek olursak, B unvanlı fabrika üç posta halinde ve günlük yirmi dört saat faaliyet gösteren bir işyeridir. Her bir postada da dönüşümlü bir şekilde 150 işçinin çalıştığını kabul edelim. Bu durumda, KOVİD-19 etkisiyle işyerindeki normal haftalık faaliyetini üçte biri oranında azaltarak kısa çalışma uygulamasına geçen bir fabrika nasıl çalışacaktır? Bu fabrika da tıpkı A unvanlı fabrikada olduğu gibi haftalık sadece 30 saat mi faaliyet gösterecektir?
Elbette hayır. Kısa çalışma uygulaması, işyerindeki çalışma süreleri yönüyle tereddüt oluşturmakta ve işyerinin toplam haftalık faaliyet gösterme süresinin her ne suretle olursa olsun otuz saatin üzerine çıkamayacağı şeklinde algılanarak endişe yaratmaktadır. Bu mantıkla bakılırsa, normalde üç posta halinde ve günlük yirmi dört saat faaliyet gösteren bir işyerinin, 4857 sayılı İş Kanununun 63 üncü maddesinde belirtilen haftada en çok kırk beş saat kuralına aykırı çalıştığı sonucuna varılır.
Postalar halinde çalışan işyerlerinde her bir posta ayrı bir işyeri faaliyeti olarak düşünülmelidir. Aksi halde, örneğimizde olduğu gibi B unvanlı fabrikanın kısa çalışma uygulamasından sonra haftalık sadece 30 saat faaliyet gösterebileceği şeklinde değerlendirmede bulunulursa, 450 işçinin 300’ünün o fabrikada artık bulunmasına gerek olmadığı savunulmuş olur. Ayrıca, normalde bir işçi tarafından yapılacak bir işin, üç işçi tarafından yapılmasını beklemek de hem hayatın olağan akışına aykırılık teşkil edecek hem de çalışma barışını bozucu sonuçlar doğuracaktır.
Dolayısıyla, postalar halinde çalışan B unvanlı fabrikanın üretim bölümünün, her bir postadaki çalışma sürelerinin en az üçte biri oranında azaltılması suretiyle faaliyetine devam etmesi mümkündür.
B Unvanlı Fabrikanın Üretim Bölümünün Normal Haftalık Çalışma Düzeni[1]
| Gün/Posta | Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | 7,5 saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | Hafta Tatili |
| 2. | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | Hafta Tatili |
| 3. | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | 7,5 Saat | Hafta Tatili |
Kısa Çalışma Öncesi;
Her Bir Postada Çalışan İşçilerin Haftalık Çalışma Süresi = 45 Saat
İşyerinin Haftalık Faaliyet Süresi = 7,5 saat X 6 gün X 3 Posta = 135 Saat
B Unvanlı Fabrikanın Üretim Bölümünün Kısa Çalışma Sırasındaki Haftalık Çalışma Düzeni
| Gün/Posta | Pazartesi | Salı | Çarşamba | Perşembe | Cuma | Cumartesi | Pazar |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. | 5 saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | Hafta Tatili |
| 2. | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | Hafta Tatili |
| 3. | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | 5 Saat | Hafta Tatili |
Kısa Çalışma Sırasında;
Her Bir Postada Çalışan İşçilerin Haftalık Çalışma Süresi = 5 saat X 6 gün = 30 saat
İşyerinin Haftalık Faaliyet Süresi = 5 saat X 6 gün X 3 posta = 90 saat
İşyerinin haftalık faaliyet süresi, kısa çalışma uygulamasından yararlanma şartı olarak dikkate alınmazsa, B unvanlı fabrikanın faaliyetlerinin üçte birinin azalmasından kaynaklı boşluğu dördüncü bir posta oluşturarak doldurabileceği savunulmuş olur ki, bu durumda kısa çalışma uygulamasının amacından uzaklaşılmış olur. Kısa çalışma sebebiyle boşta kalan zamanı kısmi süreli çalışanlardan oluşan dördüncü postayla dolduran ve yine günlük yirmi dört saat esasına göre faaliyet göstermeye devam eden B unvanlı fabrikanın bu durumda kısa çalışma yaptığı kabul edilebilir mi? Kanımca yine hayır.
Örneğimizde işyerinin fabrika olarak seçilmesi önemli değildir. Bu işyeri günlük yirmi dört saat esasına göre faaliyet gösteren bir benzin istasyonu ya da otel de olabilir.
Sonuç olarak, kısa çalışma uygulamasında asıl belirleyici unsur işyerinin haftalık faaliyet süresidir. Bu nedenle;
1. Bir işyerinin tamamında ya da bir bölümünde kısa çalışma uygulamasından bahsedilebilmesi için, işyerinin normal haftalık faaliyet süresinin en az üçte bir oranında azalması gerekmektedir. Bu kısa çalışma uygulaması için temel şarttır. Kısa çalışma kapsamındaki işçilerin ne kadar kısa çalışma ödeneği alacaklarını belirleyen çalışmadıkları süreler ise bu temel şarta bağlı olarak belirlenmektedir.
2. Kısa çalışma uygulamasıyla ilgili olarak, kısa çalışma öncesinde postalar halinde çalışan işyerlerinde her bir posta ayrı bir işyeri faaliyeti olarak değerlendirilmelidir. Bu nedenle, işyerinin tamamındaki ya da bir bölümündeki her bir postanın normal haftalık faaliyet süresinin en az üçte bir oranında azaltılması suretiyle kısa çalışma yapılabilmesi mümkündür.
3. Kısa çalışma uygulaması, bir işyerinin tamamında veya bir bölümünde uygulanan ve uygulama alanı itibariyle kapsamda olsun olmasın tüm işçilerin çalışma sürelerini aynı ölçüde etkileyen bir uygulamadır. Yani, üretim bölümünde kısa çalışma yapılan bir işyerinde, üretim bölümünde çalıştığı halde kısa çalışma ödeneğinden faydalanamayan işçilerden, uygulama kapsamında olmadıkları gerekçesiyle normal haftalık çalışmalarına devam etmeleri beklenemez.
Dip Not
[1] Tabloda pazar gününün hafta tatili olarak ifade edilmesi, tüm işçilerin haftada bir gün hafta tatili izni kullandıklarını vurgulamak maksatlıdır. İşçilerin hangi gün hafta tatili izni kullandıklarının konu yönünden herhangi bir önemi yoktur.