Türkiye’de Kamu Denetçiliği Ombudsmanlık
Saltuk Aziz GÖKALP (*)
Yönetim Bilimleri Uzmanı
Doktora Öğrencisi
saltukazizgokalp@gmail.com
Sözlük anlamı itibariyle “Yönetilenlerin yönetimle ilgili yakınmalarını dinleyip çözüm yolları gösteren, yetkilileri uyaran ve kamu yönetiminin sürekli iyileştirilmesi amacıyla yıllık yazanaklar (raporlar) hazırlayan bağımsız kamu görevlisi; Kamu kurumlarına bağlı olarak çalışıp kamu yararına denetim yapan kişi” (TÜBA, 2020) şeklinde tanımlanan “Ombudsman” Türkçeye “Kamu Denetçisi” olarak çevrilmiş ve ülkemizde “Ombudsmanlık (Kamu Denetçiliği Kurumu)” olarak bilinmektedir.
Tarihsel kökenlerine bakıldığında 1713 yılında İsveç’te kurulan ve 1809 yılında İsveç Anayasasına girerek anayasal niteliğe bürünen “ombudsman” müessesesinin İsveç kökenli bir kelime olduğu ve İsveççede temsilci, vekil, yetkili temsilci gibi anlamlara geldiği; terim olarak ise kişiler ile devlet otoriteleri arasındaki sorunları çözen kişiyi ifade ettiği belirtilebilir (Arslan, 1986: 157; Diamandouros, 2006: 2; Aykanat, 2019: 95). Bunun yanında tarihsel süreç incelendiğinde; “ombudsman” kavramının köken olarak Osmanlı Devletine ait olduğu da alan yazında genel kabul görmekte ve Osmanlı Devleti’ne sığınan İsveç Kralı on ikinci Charles’ın (Demirbaş Şarl), Osmanlı Devleti’nin idareyi denetim biçiminden ve Divan-ı Hümayun uygulamalarından esinlenerek ülkesinde kurdurduğu ve literatürde ombudsmanlık sisteminin İslam medeniyetinde yer bulan “divan-ı mezalim”, “kadılık”, “muhtesiplik” gibi kurumlara çok benzer bir sistem olduğuna ilişkin açıklamalar da yer almaktadır (Aykanat, 2019: 95; Göküş ve Çubukçu, 2019: 217).
Ülkemizde de “ombudsmanlık” kurumu “Kamu Denetçiliği Kurumu ifadesi” adı ile T.C. Anayasasının 74. Maddesine 2010 yılında yapılan değişiklik ile girmiş ve 14/06/2012 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu ile işlerlik kazanmıştır. Kanunun amacı “kamu hizmetlerinin işleyişinde bağımsız ve etkin bir şikâyet mekanizması oluşturmak suretiyle, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve önerilerde bulunmak” olarak ifade edilmiştir.
Kanunun 17. Maddesinde aşağıda yer alan başvuruların incelenmeyeceği de ayrıca belirtilmiştir;
√ Belli bir konuyu içermeyenler.
√ Yargı organlarında görülmekte olan veya yargı organlarınca karara bağlanmış uyuşmazlıklara ilişkin olanlar.
√ Sebepleri, konusu ve tarafları aynı olanlar ile daha önce sonuçlandırılanlar.
Kurum hukukun üstünlüğünün sağlanması, iyi yönetim ilkelerinin yerleştirilmesi ve halka karşı sorumluluk anlayışı içinde ve hakkaniyet temelinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bağlı bir denetim mekanizması olarak 2013 yılından itibaren faaliyetlerini sürdürmekte, halkın avukatlığını yapmakta ve aldığı kararlar ile idareye yol göstermektedir (ombudsman.gov.tr, 2020)
Kurum bu doğrultuda (ombudsman.gov.tr, 2020);
- İdarenin hizmet kalitesinin yükseltilmesine,
- İyi yönetim ilkelerinin yerleşmesine,
- İnsan haklarının gelişmesine,
- Hukukun üstünlüğünün sağlanmasına,
- Hak arama kültürünün yaygınlaşmasına,
- Şeffaf, hesap verebilir, insan odaklı bir idarenin oluşmasına,
katkı sağlamayı kendisine hedef edinmiştir.
Kurumun almış olduğu kararların bağlayıcılığı olmamakla birlikte alınan kararlar tavsiye niteliği taşımaktadır. Bu yönüyle kurum mahkeme yerine geçerek bir işlem tesis edememektedir. Bunun yanında 6328 sayılı kanunun 17. maddesinde kuruma başvuruda bulunulabilmesi için, 06/01/1982 tarihli ve 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununda öngörülen idari başvuru yolları ile özel kanunlarda yer alan zorunlu idari başvuru yollarının tüketilmesi gerektiği belirtilmiş olmakla birlikte; aynı maddede kurumun telafisi güç veya imkansız zararların doğması ihtimali bulunan hallerde, idari başvuru yolları tüketilmese dahi başvuruların kabul edilebileceği hükme bağlanmıştır. Buradan hareketle kurumun insan haklarına değer verdiği ve idare karşısında vatandaşların zorda kalmaması için çaba gösterdiği ifade edilebilir. Ayrıca kurum, hedef edindiği değerler doğrultusunda kendi internet sitesi üzerinden anket yaparak vatandaşların geri dönüşlerini almaktadır. Bu anketlerin objektif olarak değerlendirilerek kamuoyu ile paylaşılması da kurumun şeffaflığına bir katkıda bulunabilecektir.
Kaynakça
– Diamandouros, P. Nikiforos, (2006), “The Ombudsman Institution And The Quality Of Democracy”, Distinguished Speakers Lectures, No: 3, p. 1-20.
– Arslan, Süleyman, (1986), “İngiltere’de Ombudsman Müessesesi”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 1, s. 157-172.
– Aykanat, Mehmet, (2019), “Ombudsmanlık Kurumunun Osmanlı Kökleri”, Turkish Studies, Vol: 14, Issue: 1, p. 91-110.
– Göküş, Mehmet, Çubukcu, Zehra, (2019), “Türkiye’de Ombudsmanlık Konusunda Yapılan Lisansüstü Tezler Üzerine Bir İçerik Analizi”, Ombudsman Akademik, Yıl: 5, Sayı: 10, s. 215-253.
– www.ombudsman.gov.tr
– www.tubaterim.gov.tr, Türkiye Bilimler Akademisi Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü
Dip Not:
(*) Yönetim Bilimleri Uzmanı, Kırıkkale Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Doktora Öğrencisi,