Merkezi Yönetim Bütçesinden ASHB aracılığıyla yapılan, tür/tutarları her yıl artmakta olan, asgari on dört milyon yurttaşımızı yakından ilgilendiren, ülke sorunlarının öğrenilmesinde ve
2018-2022 Yıllarına İlişkin Sosyal Yardım Harcamalarının Genel Değerlendirilmesi [1]
Mahmut ESEN
E. Mülkiye Başmüfettişi
Mansur YAVAŞ’ın Özel Danışmanı
mahmutesen@gmail.com
[vc_row][vc_column][vc_message message_box_color=”vista_blue”]
Özeti: Merkezi Yönetim Bütçesinden ASHB aracılığıyla yapılan, tür/tutarları her yıl artmakta olan, asgari on dört milyon yurttaşımızı yakından ilgilendiren, ülke sorunlarının öğrenilmesinde ve çözümlenmesinde özel bir öneme sahip, genel seçimlerde siyasal tercihlerin kullanılmasında ve seçim sonuçlarında doğrudan etkili olduğu bilinen, yeterli bilgi sahibi olunmasa bile hemen herkesin bir şekilde fikir sahibi olduğu, Ülkemizdeki “yoksulluk haritası” niteliğindeki sosyal yardım ve hizmet giderleri konusu ele alınmış;
Kamuoyunun bilgilendirilmesi bağlamında sayıları 49’un üzerindeki yardım ödemelerinin dayanakları; aylık miktarları, yardımdan yararlananların sayısı ve yardım tutarlarını gösterir bir tablo yazıya eklenmiş;
Yardımların tutar ve miktarlarının açıklanması ile yetinilmemiş, yardımların gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılması, yardım türü ve konularının nesnel ölçütlere bağlanması, yardımlara ihsan/lütuf yerine sosyal bir hak niteliği kazandırılmasına ve Sayıştay denetimlerinde tespit edilmiş (hata/noksanlık/eleştirilere ilişkin) bulguların gereklerinin hızla yerine getirilerek yolsuzluğa açık alanların kapatılmasına yönelik çözüm önerilerine de yer verilmiştir.
Toplumuzdaki giderek artan yoksullaşma nedeniyle; sosyal yardımların yıllık nüfus/hane sayısı artış oranın da üzerinde artığına ve ülkemizdeki beş haneden birinin yardımlardan yararlanır hale geldiğine/getirildiğine dikkat çekilmektedir.
[/vc_message][vc_column_text]
I–GİRİŞ/ SOSYAL YARDIM VE HİZMET FAALİYETLERİNE TOPLU BAKIŞ
TDK Büyük Türkçe Sözlük’ te sosyal yardım kavramı, iktisadi ve sosyal bakımdan güçsüz durumda bulunanlara, herhangi bir karşılığı olmaksızın yapılan aynî yardım veya parasal yardımlar (transfer harcamaları) olarak açıklanmıştır. Kavramın tanımından da anlaşılacağı üzere sosyal yardımlar kavramının içeriği çok geniş ve ucu açıktır.
Sosyal devlet ilkesi, toplumdaki bilinç seviyesinin yükselmesi, iktisadi gelişmelerin doğal bir sonucu olarak; engelli yurttaşlarımıza yapılanlar başta olmak üzere, ülkemizdeki dar gelirli ve ihtiyaç sahibi konumdaki kişilere yapılan sosyal yardımlar her yıl nitelik ve nicelik olarak artmaktadır.
Bu bağlamda giderek daha fazla kamu kaynağının (yatırım harcamaları yerine) bu alanda kullanıldığı görülmektedir.
Ülkemizde kamu adına sosyal yardım faaliyetleri, kamu idareleri ve (özellikle vergi indiriminden yararlananlar başta olmak üzere) sivil toplum kuruluşlarınca (STK) yürütülmektedir.
Kamu idarelerince yapılan sosyal yardım ve hizmetler; merkezi yönetim, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve yerel yönetimlerin bütçelerinden karşılanmaktadır.
Bazı istisnalar dışında bu yardımlar; tek elden değil, değişik kurum ve kuruluşlar aracılığıyla yapılmaktadır.
Yardımların tek başvuru üzerine, kişi yerine aileyi esas alacak şekilde, merkezi (tek) veri tabanından sorgulanması suretiyle gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılmasını, kaynakların rasyonel/adil kullanımını, etkin bir denetimini, yardımların -büyük ölçüde- siyasi malzeme, reklam/istismar aracı olmaktan çıkarılmasını öngören, Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sistemi (BSYHBS), henüz noksansız biçimde uygulamaya sokulamamıştır.
Nitekim 2022 yılı sonu itibarıyla Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının (ASHB) ülkemizde kurulu bulunan 1391 belediyeden sadece 116’sı (% 8) ile karşılıklı veri paylaşımı yapılabildiği görülmektedir. 2022 yılı içinde veri paylaşımı yapılan belediye sayısında herhangi bir değişiklik olmamıştır.
Oysa belediye bütçelerinden de önemli miktarlarda sosyal yardım harcamaları yapılmaktadır.
Örneğin Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığınca 2022 yılında sadece Sosyal Hizmetler Daire Başkanlığı aracılığıyla ihtiyaç sahibi hane/kişilere 1,228 milyar TL sosyal yardım ve hizmet ödemesi yapılmıştır. 2022 yılında gerçekleşen gider bütçesi toplamının %6,5’ine karşılık gelmektedir.
ABB sosyal yardım ve hizmetlerin türlerinin son yıllarda; (928 mahalleye internet; öğrencilere geçici barınma/ merkezi sınav ücretleri/nakit eğitim/ ulaşım/günlük sıcak çorba/bebek maması/bezi, süt/ et/doğalgaz/ gıda/giyecek/sıcak yemek /bayram harçlığı/karne parası/tekerlekli sandalye/belediye huzurevinde barındırma/deniz kenarında tatil kampı/termal otelde ağırlama vb.) kapsayacak şekilde – doğal gaz yardımında olduğu gibi- merkezi idareye de yer yer önayak olacak şekilde) genişletildiği görülmektedir.
Diğer yandan “TUİK Sosyal Koruma İstatistiklerine” göre ülkemizde, 2018 yılında 448, 7 milyar TL, 2019 yılında 542,2 milyar TL, 2020 yılında ise 655,6 milyar TL, 2021 yılında ise 785,6 milyar TL sosyal yardım gideri yapılmıştır.
Ülkemizde sosyal koruma kapsamında maaş ((emekli/yaşlı, dul/yetim vb.) alan kişilerin sayısı 2018 yılında 13,7 milyon; 2019 yılında 14 milyon, 2020 yılında 14,3 milyon, 2021 yılında ise 14,6 milyon kişiye ulaşmıştır.
TÜİK, Sosyal Koruma İstatistikleri, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Sosyal-Koruma-Istatistikleri-2021-45744
TUİK’in uyguladığı sosyal yardım harcaması hesapları kapsamına, SGK tarafından yapılan (emekli/ dul/yetim/malul aylıkları; tedavi/ ilaç ödemeleri vb.) giderler ile nitelikleri farklı bazı harcamalar da (işsizlik ödeneği, Suriyeli mültecilere yapılan sosyal dışlanmışlık yardımı vb.) dahil edilmektedir.
Bu itibarla TUİK istatistiklerinden, kamu idareleri ve STK’lar aracılığıyla dar gelirli ihtiyaç sahibi ve engelli yurttaşlarımıza yapılmış ayrıntılı, gerçek/karşılıksız sosyal yardım miktarlarına ulaşmak kolay değildir.
Belirtilen nedenlerle, bu incelememiz sırasında güncel resmi raporlar ışığında merkezi yönetim bütçesinden yapılan sosyal yardım harcamalarını büyük ölçüde çatısı altında toplamış bulunan ASHB aracılığıyla 2018-2022 yıllarında yapılmış sosyal yardım ve hizmet faaliyetleri ele alınacaktır.
II-ASHB ARACILIĞIYLA YÜRÜTÜLMEKTE OLAN SOSYAL YARDIM VE HİZMETLER
1-ASHB Aracılığıyla Yapılmakta Olan Sosyal Yardım Giderlerine Genel Bakış
Merkezi yönetim bütçesinden ihtiyaç sahibi/engelli durumdaki yurttaşlarımıza yapılmakta ve her yıl artarak devam etmekte olan sosyal yardım giderlerin büyük bölümü 2011 yılından itibaren ASHB üzerinden yapılmaya başlanmıştır.
Bilindiği üzere mevzuatı uyarınca; kamu idarelerinin, yaptıkları harcamalar konusunda hesap verme sorumluluğu çerçevesinde her yıl faaliyet raporu düzenlemeleri ve kamuoyuna açıklama yapmaları gerekmektedir. Faaliyet raporları kamu idarelerinin bütçeleri, stratejik planlama ve performans programlarının izlenmesi ve değerlendirilmeleri konularında önemli veri kaynaklarıdır.
Bu yüzden incelememiz sırasında ASHB 2018-2022 yıllarına ait faaliyet raporları baz alınmıştır. (https://www.aile.gov.tr/raporlar/yillik-faaliyet-raporlari/ )
2017-2022 yıllarında ASHB veya SYDTF araçlığıyla yapılmış sosyal yardımlara ilişkin toplu bilgileri içeren Tablo II aşağıya çıkarılmıştır.
Tablo II: 2017-2022 Yıllarında ASHB/SYDTF Tarafından Yapılmış Sosyal Yardımlar
| TÜRÜ | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 |
| Toplam Sosyal Yardım Harcaması Tutarı (Milyar TL) Sosyal Yardımlar Gn. Md. Yapılmış Yardımlar (SYDTF + Genel Bütçe) | 36 | 43 | 55 | 69 | 97,8 | 151,9 |
| 43 | 60,9 | 87 | ||||
| Sosyal Yardımların GSYİH İçindeki Payı (%) | 1,15 | 1,15 | 1,24 | 1,42 | 1,74 | 1,13 |
| Sosyal Yardımlardan Faydalanan Hane Sayısı | 3.201.253 | 3.494.932 | 3.282.975 | 6.630.682 | 5.903.5155 | 4.419.286 |
| Düzenli Yardımlardan Faydalanan Hane Sayısı | 2.588.969 | 2.501.106 | 2.450.080 | 2.476.457 | ||
| Geçici (Süreli) Yardımlardan Faydalanan Hane Sayısı | 2.128.657 | 2.383.492 | 2.106.961 | 2.733.721 | 5.276.998 | |
| SYDTF Kaynaklarıyla Yapılan Yardımlara Aktarılan Tutar (Milyar TL) | 5,957 | 7,371 | 16,802 | |||
| 2022 Yaşlılık ve Engelli Maaşı Fayda Sahibi Sayısı | 1.313.822 | 1.412.857 | 1.510.293 | 1.527.019 | 1.538.810 | 1.553.509 |
| Yaşlılık ve Engelli Maaşı Ödemeleri İçin Aktarılan Kaynak (Milyar TL) | 5,282 | 6,732 | 10,191 | 11,595 | 13,233 | 21,576 |
| GSS Primi Devlet Tarafından Ödenen Kişi Sayısı(*) | 6.732.639 | 6.945.909 | 7.524.138 | 7.810.588 | 9.482.940 | 9.488.441 |
| GSS Prim Desteği (SGK’ya Ödenen) ( Milyar TL) | 7,743 | 8,973 | 12,118 | 14,454 | 34,473 | 33,552 |
| Kişi başı günlük harcaması, cari satın alma gücü paritesine (SGP) göre 2,15 doların altında kalan fert oranı (2015) (%) | 0,06 | 0,06 | 0,06 | 0,06 | – | |
| Kişi başı günlük harcaması, cari SGP’ye göre 4,30 doların altında kalan fert oranı (% ) | 1,58 | 1,58 | 1,58 | – |
Tablo incelemesinden de anlaşılacağı üzere:
ASHB faaliyet raporlarının hazırlanmasında/verilerinin sunulmasında gereken dikkat ve özenin gösterilemediği, yoğun hatalar nedeniyle bazı yıllarda raporların yeniden yayınlanması yoluna bile gidildiği, 9,4 milyon kişiyi kapsayan GSS prim ödemeleri, evde bakım hizmet giderleri gibi temel mali veriler hakkında dahi tam/güvenilir bilgi verilemediği, açıklanmış mali bilgilerin merkezi yönetim bütçe gerekçelerinin dahi gerisinde kaldığı, Bakanlık faaliyetlerin özeti niteliğinde olan ve yıllardır kullanılmakta olan “Rakamlarla Türkiye’de Sosyal Yardımları” tablosunun içinin de boşaltıldığı, önceki yıllara ait verilerle karşılaştırma yapılması olanağının ortadan kaldırıldığı görülmektedir.
Örneğin; anılan tabloda iki yıllık verilerin karşılaştırılmalı/birlikte sunulmasından, yoksulluk seviyesinin belirlenmesin de önemli ölçüt olan satın alma gücü paritelerinin belirtilmesinden, hanelere yapılan yardımların sürekli/geçici olarak iki bölüm halinde gösterilmesinden vazgeçilmiştir.
ASHB bütçe giderleri; 2022 yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri içinde büyüklük itibarıyla 5’nci sırada gelmektedir. Merkezi yönetim gider bütçesi toplamının % 4’üne denk gelmektedir.
ASHB giderleri; sosyal devlet ilkesinin gereği olarak korunup/kollanması gereken ihtiyaç sahibi dar gelirli/engelli yurttaşlarımızın sorunlarının bilinmesi ve çözümlenmesi açısından da özel bir öneme sahiptir. Diğer yandan sosyal yardımlardan yararlanan asgari dokuz milyon seçmenin siyasal tercihlerini etkileyen en önemli faktör olduğu, seçmen sayısının çokluğu nedeniyle genel seçimlerin sonuçlarını doğrudan etkiledikleri açıktır.
Bu yüzden ASHB; sosyal yardımların mali boyutları konusunda kamuoyunu daha ayrıntılı/tutarlı bir şekilde aydınlatması, muhalefete mensup partilerin de konunun yakın takipçisi olmalarında yarar vardır.
Konunun önemi nedeniyle 2018-2022 yıllarında ASHB ve Sosyal Yardım Dayanışmayı Teşvik Fonu (SYDTF) aracılığıyla yapılmış belli başlı yardımların türü; varsa yasal dayanakları, aylık miktarları, yararlanan kişi/hane sayıları ve giderlerin toplam tutarlarını özet olarak gösteren; iktisadi/sosyal/siyasal konulara ilişkin değerlendirmelerde bir tür “yoksulluk haritası” olabileceği düşünülen “2018-2022 YILLARIN ASHB/SYDTF ARACILIĞIYLA YAPILMIŞ SOSYAL YARDIMLAR” tablosu; bilanço dipnotlarına benzer açıklamalarıyla birlikte kamuoyunun bilgilendirmek için ayrıca ekte sunulmuştur. ( Ek-1)
Sözü edilmiş tablonun incelenmesinde de anlaşılacağı üzere:
-Toplam sosyal yardım harcamaları; merkezi yönetim bütçe giderlerindeki yıllık artış oranlarının da üzerinde artmıştır. Toplam sosyal yardım harcama tutarları (belediyeler dahil) yer yer tahminlere dayalı belirlenmektedir.
–Faaliyet raporlarında çeşitli yol ve yöntemlerle üzerlerinin örtülmesi/hafifletilmesine yönelik çabalara karşın; sosyal yardım alan hane/hane halkı sayılarında Türkiye ortalamalarının çok üzerinde artışlar olduğu, dolaysıyla yoksulluğun azaltılması bir yana daha da yaygınlaştığı anlaşılmaktadır.
Nitekim 2019 yılında 3,2 milyon olan sosyal yardımlardan yararlanan hane sayısı 2020 yılında 6,6 milyona, 2021 yılında 5,9 milyon haneye, 2022 yılında biraz gerileme ile 4,4 milyona erişmiştir. 2020 yılında ülkemizdeki hanelerden ¼ den fazlası (her dört haneden biri) sosyal yardım almıştır. 2021 yılında ASHB/SYDTF aracılığıyla yapılmış gıda maddesi yardımından yararlanan kişilerin sayısı önceki yıllarla kıyaslanamayacak şekilde artmış ve 11,3 milyona (ülke nüfusunun % 13’üne) ulaşmıştır.
Benzer gelişme GSS primleri Bakanlık tarafından ödenenlerin sayılarındaki artışlarda da görülmektedir. 2017 yılında 6,7 milyon kişinin GSS primleri ASHB tarafından ödenirken 2020 yılında 7,8 milyon, 2022 yılında ise 9,5 milyon kişinin GSS primleri ödenmeye başlanmıştır. Beş yıllık dönemde GSS primi ödenenlerin sayısı % 41 artışla 9,5 milyona ulaşmıştır.
2020 ve 2021 yıllarında Kovid 19 salgını döneminde ihtiyaç sahibi haline gelmiş ailelere yapılmış yardımlarında toplama dahil edildiği ve rakamların bu yüzden arttığı açıklanmıştır. Yapılan açıklamada büyük ölçüde gerçeklik payı bulunduğu açıktır. Bununla birlikte yoksullaşma olayında hızlı artışın sadece salgın hastalık gibi olağanüstü dönemlere özgü olmadığı anlaşılmaktadır.
Gerçekten de 2017 ve 2022 yılları arasındaki 5 yıllık dönemi kapsayan TÜİK ve ASHB verilerine dayalı tarafımdan yapılmış olan bir incelemeye göre:
-2017 yılında 3,2 milyon olan yardım alan hane sayısının, 2022 yılında 1,2 milyon (% 38 oranında) artışla 4,4 milyona yükseldiği, yardım alan hanelerin ülkemizdeki toplam hanelerin yaklaşık 1/ 5 seviyesine ulaştığı, aynı dönemde ülkemizdeki hane sayılarında ortalama artış oranının ise % 15 olduğu;
-Ortalama hane halkı sayısı üzerinden yapılan hesaplamaya göre; 2017 yılında yardım alan 11 milyon kişinin; 3 milyon (%27) artışla 2022 yılında 14 milyon kişiye ulaştığı, aynı dönemde ülkemizdeki nüfus artış oranının ise % 5,53 seviyesinde kaldığı;
Böylelikle beş yıllık dönem sonunda: Ülke ortalamasına göre hane ve yardım alanların sayılarında oluşmuş olağan artışlar düşüldükten sonra yardım alan hanelerin sayısının 720 bin, yardım alanların da 2,3 milyon kişi artığı, dolaysıyla nüfusun % 2,7 sini oluşturan bir kesiminde bu süreçte yoksullaştığı ve yardım alan 11,7 milyon kişiye katıldıkları ve sosyal yardımlardan yararlananların toplam sayılarının 14 milyona kişiye ulaştığı anlaşılmaktadır.
Yardımlardan yararlanan hane sayısının; 4/c (Emekli Sandığı) veya 4/b (Bağ-Kur) kapsamında emekli aylığı alanların dosya sayılarına yaklaştığı görülmektedir.
-Sosyal yardım programlarının (türü) sayısı ve yardım tutarları her yıl artmaktadır.
2021 yılında 45 ana başlık altında toplanmış yardım türlerinin sayısı 2022 yılında 49’a yükseltilmiştir.
Yardım türlerinin bir ailenin gereksinim duyabileceği tüm alanları kapsadığı, ailelere yalnız olmadıklarını gösteren duyarlı konulara el atıldığı görülmektedir. 2022 yılında başlatılmış olan (yakını vefat edenlere vefat; kronik hastalara kesintisiz güç kaynağı ve elektrik tüketimi ile birikmiş elektrik borçları, çocuklara glikoz ölçüm cihazı için yardım programları, hane halkı ziyaretleri, hane içindeki kişi başı gelir durumuna göre aylık ve çocuklar için aylık destek, yılın son aylarında başlatılmış olan 4-6 yaş Kur’an Kursu Destek Programı vb.) yardım programlarında da bu incelikleri görmek olanaklıdır.
2022 yılı itibarıyla sosyal yardımlardan yararlanmakta olan hanelere yapılmış belli başlı yardım türleri ile yararlanan hane/kişi sayıları aşağıda Tablo: III’ de gösterilmiştir.
Tablo III: 2022 Yılında Sosyal Yardım Alan Hanelere Yapılmış Belli Başlı Yardımların Türü, Yararlanan Hane/Kişi Sayıları
| S.No | Yardım Türü/Programı | Yararlananların Sayısı | |
| Hane | Kişi | ||
| 1- | Genel Sağlık Sigortası (GSS) Prim Ödemeleri
(Yeşilkartlılar vb. için yapılan) |
9.488.441 | |
| 2- | Yaşlı ve Engellilere Aylık Ödemeleri | 1.556.588 | |
| 3- | Evde Bakım Hizmeti Yapanlara Aylık Ödemeleri | 560.693 | |
| 4- | Eğitim Yardımları
(Burs, kırtasiye, ulaşım, öğle yemeği vb.) |
2.107.670 | |
| 5 | Sağlık Yardımları (Çocukları sağlık kontrolüne götürmek koşulu ile yapılanlar vb.) | 1.171.583
|
|
| 6- | Aile Yardımları | ||
| -Gıda | 936.683 | 3.472.393 | |
| -Yakacak kömür | 2.029.576 | ||
| -Doğal gaz | 690.030 | ||
| -Elektrik Tüketim | 3.690.582 | ||
| -Doğum yardımı | 816.192 | ||
| -Ulusal hane ziyaretleri | 3.312.676 | ||
| -Ailelere aylık gelir, çocuklar için aylık destekleri | 3.000.000 | ||
Milli Eğitim Bakanlığı ile birlikte yürütülmüş bazı faaliyet giderleri arasında öğle yemeği/ ücretsiz ders kitapları dağıtımı vb. faaliyet giderleri tutarlarında iki bakanlık verileri arasında tutarsızlıklar bulunmaktadır.
2- 2019, 2020 ve 2021 Yılı ASHB Harcamalarına İlişkin Sayıştay Denetimi Sonuçları
Sayıştay Başkanlığınca; ASHB hesap ve işlemleri, faaliyet ve işlemlerinin mali tablolara doğru ve güvenilir bir şekilde yansıtılıp/yansıtılmadığı konularında denetimler yapılmış, denetimlerin sonucu raporlar düzenlemiştir.
Bu Raporlarda:
Harcama birimlerinin bazı durumlarda birimlerin uygulama sistemine girememeleri sonucu işlemlerin evrak üzerinden yapılması, mali iş/işlemlerin ağırlıklı olarak işçi statüsünde veya yeni atanmış personel tarafından yürütülmesi, yönetim kademelerinde sıklıkla görev değişiklikleri ve vekil görevlendirmelerin yüksekliği nedeniyle iç kontrol sisteminin henüz oluşturulamadığı vurgulanmıştır.
Diğer yandan “Denetim Görüşünün Dayanakları” ve “Denetimin Görüşünü Etkilemeyen” başlıklı iki ayrı bölümde belirtilen (hata/noksanlık/eleştiri/yolsuzluğa açık alanlara yönelik) tespit ve değerlendirmeler (bulgular); sosyal yardım harcamalarının durumu hakkında daha somut bilgi edilebilmesi için öz olarak aşağıya çıkarılmıştır.
Harcamalara ilişkin tespit ve değerlendirmeler de yıllar itibarıyla fazla bir farklılık olmadığı, tespit edilmiş hataların sürdürüldüğü görülmektedir.
A)- Denetim Görüşlerinin Dayanakları
a)-Kamu idaresince fazla ve yersiz ödendiği tespit edilen alacaklar mevzuata aykırı olarak silinmekte ve alacak işlemleri “kişilerden alacaklar hesabında” izlenmemektedir.
b)-Harcama birimlerince açılan banka hesapları muhasebe birimlerince yeterince takip edilmemektedir.
c)– Kamu kurum ve kuruluşlarına yapılan bazı ayni yardım ve bağışların kayıtları hatalı yapılmaktadır.
(Bağışlar muhasebe kayıtlarına girilmeden kabul edilmekte, bağış makbuzları matbu sıra numarası takip etmemektedir.)
d)-Katılım öncesi Avrupa Birliği (AB) fonlarından gelen tutarların girişi ve yararlanıcı kurum ve firmalara aktarımı işlemleri Bakanlık muhasebe sistemine kaydedilmemiştir.
e)- Hizmet alım ihalelerinde hakedişlerden yapılan fiyat farkı teminat kesintilerinin muhasebe işlemleri yapılmamaktadır.
f)-Amortisman kayıtlarında hatalı işlemler yapılmaktadır.
g)-Bakanlığın kullanımındaki taşınmazlara ilişkin hatalı uygulamalar vardır.
(Cins tashihi/değer tespiti yapılmaması, taşınmazların muhasebe kayıtlarında eksik görünmesi, konsolide taşınmaz icmal defteri düzenlenmemesi vb. uygulamalar.)
B)-Denetim Görüşünü Etkilemeyen Bulgular:
a)-Prim teşvik ödemeleri kapsamında SGK yapılan transfer ödemeleri gerçekleştirme belgelerine dayanmaksızın yapılmaktadır.
b)-Sağlık Bakanlığı veri tabanında kaydı bulunmayan kişilere veya kaydı olmakla birlikte ağır engelli olmayanlar ile engellilik oranı % 40’ın altında olan kişilere aylık ödenmektedir.
c)-Sağlık Bakanlığı tarafından bildirilen sahte ve şüpheli engelli sağlık kurulu raporlarının gerekleri gecikmeli olarak yerine getirilmektedir.
d)-Koruyucu Hizmetler Kanunu göre çıkarılmış olan Koruyucu Aile Yönetmeliğinde öngörülmediği halde koruyucu aileden birinin isteğe bağlı sigorta primi ödemeleri de yapılmıştır.
e)-Bakanlık bütçesinden yapılan sosyal yardım ödemeleri, Bakanlığın takip ettiği sistemle kesinleştirilmeden/kontrol edilmeden hak sahiplerine ödenmektedir.
f)-Engelli evde bakım ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirleyen yönetmelik yürürlükten kalktığı halde yeni yönetmelik düzenlenmemiştir.
g)-Engellilere destek amacıyla yapılan çeşitli ödemelerde ( Engel oranlarına bakılmaksızın ödeme yapılması, ihtiyaç sahibi kriteri/ ihtiyaç sahipliğinin belirlenmesinde vb.) değerlendirme ölçütlerinde ve ödeme yapan birimlerin uygulamalarında yeknesaklık sağlanamamıştır.
h)-18 yaşını tamamlamış olan ve gerekli şartları taşıdığına dair belgeleri sistemde yer almayan bazı gençler için sosyal ve ekonomik destek ödemesinde bulunulmuştur.
ı)-MERNİS’e geç yansıtılmış olan vefat eden bazı engelliler için bakım ve gözetimini sağlayan kişilere engelli evde bakım ödemesi yapılmıştır.
i)-Bazı ı̇l müdürlükleri adına özel sermayeli bankalarda hesap açılmıştır.
k)-Bazı il müdürleri tarafından engelli evde bakım yardım paraları için promosyon sözleşmesi yapılmış, promosyon paraları mevzuata aykırı harcanmıştır.
l)-Engelli evde bakıma destek yardımı ödemelerinde tespit edilen kamu zararlarından doğan alacakların takip ve tahsil süreçlerinde mevzuatta belirlenmiş usullere uyulmamıştır.
Tahsilinden vazgeçilen alacaklar konusunda hatalı uygulamalar vardır.
m)-Bakanlığa yapılmış şartlı bağışların etkin bir şekilde takibi yapılamamaktadır.
n)-Doğrudan temin suretiyle yapılan alımlar usulüne uygun yapılmamaktadır.
o)-Personel adına açılmış avans/kredi hesapları süresinde kapatılmamaktadır.
p)-Farklı harcama birimlerine ı̇lişkin muhasebe kayıtlarının toplu olarak yapılması nedeniyle bazı belgelere erişim sorunu yaşanmaktadır.
r)-Ücretsiz seyahat kapsamında özel halk otobüslerine yapılan ödemeler için denetim mekanizması oluşturulmamıştır.
s)– SGK ödenenmiş idari para cezaları sorumlularına rücu edilmemiştir.
(Sayıştay Başkanlığı; ASHB 2019, 2020 ve 2021 Yıllarına Ait Denetim Raporları
https://www.sayistay.gov.tr/reports/category/6-genel-butce-kapsamindaki-kamu-idareleri)
3-ASHB Yardımlarının Değerlendirilmesi ve Alınması Gereken Önlemler
a)-Yardımlar için kullanılmakta olan kamu kaynağının büyüklüğü de dikkate alınarak; DPT tarafından önerilmiş, ASHB ile TÜBİTAK tarafından gerçekleştirilmiş olan tek başvuru üzerine, kişi yerine aileyi esas alacak şekilde, merkezi (tek) veri tabanından sorgulanması suretiyle yardımların gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılmasını, bu bağlamda kaynakların rasyonel/adil kullanımını, etkin bir denetimini, yardımların -büyük ölçüde- siyasi malzeme, reklam/istismar aracı olmaktan çıkarılmasını öngören, asgari on dört milyon yurttaşımızı yakından ilgilendiren Bütünleşik Sosyal Yardım Hizmetleri Bilgi Sisteminin (BSYHBS) daha fazla gecikilmeden noksansız biçimde uygulamaya sokulması sağlanmalıdır.
b)-Sosyal yardım programlarının tür/ sayıları ana başlıkları itibarıyla 49’u geçmiş bulunmaktadır. Buna karşın yapılan sosyal yardımların türü ve yardım yapılmasına ilişkin usul ve esaslar yeterince açıklığa kavuşturulamamıştır. Yardım konularına ilişkin kurallar büyük ölçüde yönetsel işlemlerle düzenlenmiş/düzenlenmektedir. Üstelik bu kuralların sıklıkla değiştirildiği görülmektedir.
Kuralların açık/seçik olarak belirlenmemiş olmasının doğal sonucu olarak; yardım yapılması konularında ülke hatta il düzeyinde değerlendirme ve uygulamada farklılıklar olmakta, yeknesaklık sağlanamamaktadır. Dolaysıyla yardımlar, -ister istemez- benzer durumda olan herkese yapılması gereken sosyal bir hak olmaktan çıkmaktadır.
Diğer yandan kuralların açık/seçik olarak belli olmaması yolsuzluklar için açık bir alan oluşturmaktadır.
(Örneğin:
-11.08.1941 sayılı 4109 sayılı Asker Ailelerine Yardım Yapılması Hakkında Kanun halen yürürlükte olduğu halde ihtiyaç sahibi asker aileleri ve çocuklarına yardım ödemeleri bu Kanundan bağımsız olarak kabul edilmiş idari düzenlemelere göre yapılmaktadır.
-2022 yılında uygulanan ve toplam tutarı 13 milyar TL olan Türkiye Aile Destek Programı kapsamında 850-1250 TL aralığında aylık ve 350-650 TL üzerinden aylık çocuk destekleri yardım ödemeleri; eşi ölen dul kadınlara/ asker çocukları, öksüz/yetim çocuklarına yardım yapılması ve yardım miktarın tutarlarının belirlenmesi vb. işlemler idari düzenlemelerle yapılmaktadır.
-Engelli evde bakım ödemelerine ilişkin usul ve esasları belirleyen yönetmelik yürürlükten kalktığı halde yeni yönetmelik düzenlenmemiştir.)
Belirtilen nedenlerle yapılacak sosyal yardımların türü ve yardımlardan yararlanma koşulları konuya ilişkin yasa ve ikincil mevzuatta açık/seçik olarak belirlenmeli, her yıl daha da çeşitlendirilen yardımların aylık ödemesi bazında toplulaştırılması gerçekleştirilmeli, bu konularda kamuoyunun da bilgilendirilmesi sağlanmalıdır.
c)-Süt sığırcılığı/damızlık koyun vb. gelir getirici faaliyetler için yapılacak yardımlardan büyük ölçüde vaz geçildiği, bu amaçla yapılan giderlerin sembolik düzeyde kaldığı görülmektedir. Proje geri ödemelerinden gelen kaynaklarında genel bütçeye aktarılmasına başlanmıştır.
Yardım alan yurttaşlarımızın sürdürülebilir gelir elde etmeleri, üretken hale gelmelerini, sosyal hayata uyumları sağlayabilmek amacıyla “balık vermek yerine balık tutmayı” öğretmeye yönelik projelere ağırlık verilmesinde yarar vardır.
d)-Yardım ve hizmetlerin nitelikleri dikkate alınarak merkezi yönetim ve yerel yönetimler arasında ( sağlık yardımları, ısınma amaçlı kömür dağıtımları, yaşlı ve engellilere bakım hizmetleri vb. konular başta olmak üzere) dengeli bir görev paylaşımına gidilmelidir.
Özel konumları nedeniyle büyükşehir belediyesi ile bağlısı ilçe belediyeleri arasında da, yapılacak sosyal yardımlar konusunda görev paylaşımına ihtiyaç bulunmaktadır.
Bu paylaşım sırasında hizmetlerin halka en yakın yönetim birimlerince verilmesi ilkesine göre hareket edilmesinde yarar bulunmaktadır.
Bu suretle kamu kurum ve kuruluşlarının belirli hizmetlerde uzmanlaşmalarının önü açılmalı, görev tekrarları önlenmeli, kaynakların adil/rasyonel dağıtılması sağlanmalıdır. Bazı sosyal yardım ve hizmetlerin üç farklı kurum ( SYDTF/ büyükşehir belediyeleri/ büyükşehir ilçe belediyeleri ) tarafından ayrı ayrı verilmesinin önüne geçilmesi gerekmektedir.
III-SONUÇ
Yazımız içeriğinde “Yardımların değerlendirilmesi ve alınması gereken önlemler” ve “Sayıştay denetimi” bölümlerinde de ayrıntılı olarak belirtildiği üzere:
Belediyeler ve STK tarafından yapılmakta olan sosyal yardımların, bu amaçla oluşturulmuş olan merkezi veri tabanından sorgulanması suretiyle gerçek ihtiyaç sahiplerine yapılmasının, kaynakların rasyonel/adil kullanımının/etkin bir denetiminin sağlanması, bu amaçla merkezi veri tabanının paylaşıma açılması;
Yardımlar konusunda merkezi yönetim ve yerel yönetimler arasında dengeli bir paylaşım yapılması,
Sosyal yardımların türü ve yardım yapılması koşullarının nesnel ölçütlere bağlanması, mevzuat eksikliklerinin giderilmesi,
Sayıştay Başkanlığınca denetimler sırasında tespit edilmiş bulguların gereklerinin yerine getirilmesi bu bağlamda yolsuzluğa açık alanların kapatılması;
Her yıl tür/sayıları artırılan yardımların aylık ödeme bazında toplulaştırılmasının gerçekleştirilmesi, kamu kaynaklarından yapılan yardımlara, ihsan/lütuf yerine sosyal hak niteliği kazandırılması;
ASHB faaliyet raporlarının hesap verebilirliği ve malî saydamlığı sağlayabilecek şekilde (yazımız eki Tablo’da olduğu gibi) sistemli ve ayrıntılı biçimde hazırlanması,
Gerekmektedir.
| Ek Tablo İçin Tıklayınız – Excel |
[1] Mülga ASPB/ AÇSPB yerine kolaylık/sadelik sağlamak bakımından ASHB ismi kullanılmıştır.
[vc_row][vc_column][vc_message message_box_color=”juicy_pink”]
Bu makalenin tüm hakları www.alomaliye.com’a aittir. İktibas belirtilmeden ve linkimiz verilmeden (kaynak belirtilmeden) tamamı ya da bir kısmı herhangi bir ortamda (yazılı-görsel-işitsel-sanal-bulut-eğitim vb. ortamlar) kullanılamaz. Aksi kullanımlarda gerekli yasal işlemler yapılır.
[/vc_message][vc_column_text]
