Vergi İncelemelerinde Yeni Dönem: Elektronik Ortamda Vergi İncelemeleri - Azat KAYA, SMMM-Muhasebe Bilim Uzmanı

Azat KAYA*
SMMM
Ekonomist
Muhasebe Bilim Uzmanı
[email protected]

ÖZ

Günümüzde elektronik sistemler, dijital ağlar ve giderek yapay zeka teknolojileri olarak adlandırılan sistem bütünü hayatın her alanında olduğu gibi, gerek kamu gerek özel sektörde, ekonomik ve ticari yaşamda her geçen gün daha da artan oranda bir yoğunlukla kullanılmaktadır. Bu şekilde elde edilen sonuçlar işletmeler ve kamu otoritesi olarak Devlet’in çalışmalarında oldukça verimli sonuçlar doğurabilecek şekilde kullanılabilmektedir. Bir bütün olarak dijital süreçlerin uygulanabilirliği ölçüsünde yaratacağı; başta zaman maliyeti olmak üzere; maliyet minimizasyonu ve birçok başka olumlu faktör bu süreçleri daha da cazip kılmaktadır. Bu bağlamda; Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından yapılan Yönetmelik değişikliği ile 213 sayılı Vergi Usul Kanunu ve ikincil mevzuatı kapsamında yürütülen vergi incelemelerinin 13/5/2025 tarihinden itibaren baştan sona güvenli elektronik imza ile elektronik olarak yapılabilmesinin de önü açılmıştır. Çalışmanın amacı bu yasal düzenleme ile getirilen mevzuat değişikliklerinin ve olası sonuçlarının değerlendirilerek ortaya konulmasıdır.

Anahtar Kelimeler: Vergi, Vergi İncelemesi, Vergi Kaçakçılığı, Dijitalleşme, Elektronik Ortam, Yapay Zeka, İnceleme, Denetim

JEL Sınıflandırması: H20, H26, H29, M42

*Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı Muhasebe Yüksek Lisans Programı Bilim Uzmanı, SMMM, Torbalı / İZMİR, EMAIL: [email protected] ORCID: 0000-0002-2343-283X

NEW ERA IN TAX INSPECTIONS:

ELECTRONIC TAX INSPECTIONS

Azat Kaya*

ABSTRACT

Today, electronic systems, digital networks and increasingly artificial intelligence technologies as a comprehensive system are used in every area of life, both in public and private wages, economic and commercial life with increasing intensity every passing day. The results obtained in this way can be used in a way that can produce very efficient results in the work of the State as a public authority. As a whole, the feasibility of digital growth; especially time cost; Cost minimization and many other positive factors are reduced even more at this rate. This is natural; With the Regulation changes made by the Ministry of Treasury and Finance, it has been ensured that the records of tax audits managed within the scope of the Tax Procedure Law No. 213 and its legislation are opened electronically with secure electronic signature from beginning to end as of 13/5/2025. The purpose of the study is to evaluate and present the possible results of the amendment of the legislation presented with this legal regulation.

Keywords: Tax, Tax Inspections, Tax Evasion, Digitalization, Electronic Environment, Artificial Intelligence, Inspection, Audit

GEL Classification: H20, H26, H29, M42

GİRİŞ

Vergi incelemesi; ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu tespit etmek için vergi idaresi tarafından yapılan bir dizi işlem olmakla birlikte, kanuni dayanağı 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 134 ilâ 141’nci maddeleri arasında ve düzenlenmiştir.

Vergi İncelemeleri ikincil mevzuatta da 31/10/2011 tarih ve 28101 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ‘Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’ uyarınca yapılmakta olup, Yönetmelik’te çalışma bağlamında önem arz eden iki değişiklik söz konusudur.

Bunlar sırasıyla; 28/6/2022 tarih ve 31880 sayılı Resmi Gazete’de ve 13/5/2025 tarih ve 32899 sayılı Resmi Gazete’de yapılan Yönetmelik değişiklikleridir.

Bu çalışmada; vergi incelemeleri ile ilgili genel bir bilgilendirmenin yanı sıra, öncelikle defter ve belge ibrazının elektronik ortama taşınması, akabinde de son değişiklikle gerçekleştirilen vergi incelemelerinde Bakanlık tarafından oluşturulan elektronik sistem araçlarının kullanılabileceğine ilişkin mevzuat ele alınacaktır.

1.VERGİ İNCELEMESİ

Başta 213 sayılı Vergi Usul Kanunu olmak üzere vergi mevzuatımızda esas olarak beyana dayalı tarh yöntemi esas alınmıştır.

Belirtilen yönteme dayalı olarak verilen beyannamelerde verginin eksik ya da hatalı tahakkuk ettirilmesine yönelik bir tespit bulunması halinde devreye ikmalen, re’sen ya da idarece tarh yöntemleri girmektedir.

Beyana dayalı tarhda, eksik ya da hatalı tahakkuk olup olmadığının tespiti için en fazla kullanılan yöntem vergi incelemesidir.

Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 3’ncü maddesinin birinci fıkrasının (g) bendinde ‘Vergi incelemesi: İnceleme yapmaya yetkili olanlar tarafından, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak amacıyla yapılan faaliyet’ biçiminde tanımlanmıştır.

Mükellefler muhtelif sebeplerle vergi incelemesine alınabilirler. Riskli mükellef tespitleri, idarenin sektörel inceleme kararları, ihbar ve şikayetler, karşıt incelemeler, kamu kurumlarından gelen bilgi ve belgeler, mükellefler tarafından verilen düzeltme beyannameleri ve iade vb. talepler başlıca vergi inceleme sebepleri olarak sıralanabilir.

Ancak şunu da belirtmek gerekecektir ki; bahse konu Yönetmeliğin 4’ncü maddesinin ikinci fıkrasında ‘Risk analizi neticesinde riskli bulunmaması, ihbar veya şikâyet olmaması halinde dahi mükellefler incelemeye alınabilir.’ yazılıdır.

1. ELEKTRONİK ORTAMDA DEFTER VE BELGE İBRAZI

Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın son yıllarda Bilgi Teknolojileri Genel Müdürlüğü, Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığı ve Risk Analizi Genel Müdürlüğü birimleri başta olmak üzere vergi kayıp ve kaçağını önleme noktasında elektronik sistemleri oldukça yoğun ve etkin şekilde kullandığı gözlemlenmektedir.

Bilindiği üzere; 213 sayılı Vergi Usul Kanununun mükerrer 242’nci maddesinde yapılan değişiklik ile Hazine ve Maliye Bakanlığı, defter ve belgelerin elektronik ortamda tutulması, düzenlenmesi ve ibraz edilmesi uygulamasına ilişkin usul ve esasları belirlemeye yetkili kılınmıştır.

Bu noktada atılan en önemli adımlardan biri; 28/6/2022 tarih ve 31880 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’te yapılan değişiklikle hayata geçmiştir.

Bahse konu değişiklik ile 1/7/2022 tarihinde yürürlüğe girmek kaydıyla; mezkur Yönetmeliğin 12’nci maddesinin dördüncü fıkrası şu şekilde teselsül etmiştir:

“(4) Mükelleflerin, Bakanlığın elektronik olarak tutulmasına izin verdiği defter ve belgeleri Bakanlık tarafından oluşturulan sistemi kullanmak suretiyle elektronik ortamda ibraz etmesi esastır.”

Bu değişiklik ile Bakanlığın elektronik ortamda tutulmasına izin verdiği elektronik defter ve belgelerin Bakanlık tarafından oluşturulan sistemin kullanılması suretiyle ibraz edilmesi olanağı getirilmiştir.

Akabinde değişiklik kapsamında; Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı bünyesinde bahse konu elektronik ortamda ibraz işlemleri için Elektronik Veri İbraz Sistemi, kısa adıyla e-Viz kullanıma açılmış, Şubat/2024’te ise mükellef kullanım kılavuzu yayımlanmıştır.

Kılavuzda; ‘Elektronik Veri İbraz Sistemi (e-Viz): Elektronik defter ve belgeler ile elektronik ortamda tutulan/üretilen diğer belgelerin, incelemeyi yürüten Vergi Müfettişine elektronik ortamda ibrazını sağlayan sistem’ olarak tanımlandıktan sonra; kısa adıyla e-Viz sistemi ile amaçlanan sonuçlar şu şekilde sıralanmıştır:

√ Bakanlığın elektronik ortamda tutulmasına izin verdiği elektronik defter ve belgeler ile elektronik ortamda oluşturulan diğer tüm dosyaları ibraz imkânı,

√ Elektronik defter ve belgelerin, çalışma hayatını aksatmaksızın elektronik ortamda yasal süreler dahilinde 7/24 ibraz imkanı,

√ İbraz yetkilisi olunan tüm vergi incelemeleri için tek bir sistem üzerinden ibraz işlemlerini yönetme imkânı,

√ İbraz sürecinin hangi aşamada olduğunu takip imkânı,

√ Büyük boyutlu dosyaları ibraz imkânı,

√ Sisteme yüklenen her bir dosya için dosya değişmezlik bilgisi(SHA256) oluşturularak ibraz imkânı,

√ Güvenli elektronik imza kullanılarak üretilen belge ile ibraz işlemini yasal olarak belgelendirme imkânı

3. ELEKTRONİK ORTAMDA VERGİ İNCELEMESİ

Vergi İncelemelerinin elektronik ortamda yapılması ile ilgili olarak; 13/5/2025 tarih ve 32899 sayılı Resmi Gazete’de, yayımlandığı tarih itibariyle yürürlüğe girmek üzere “Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” yayımlanmıştır.

√ Bahse konu Yönetmelik ile Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin tanımlar kısmına aşağıdaki kavramlar eklenmiştir:

“i) Elektronik sistem araçları: Defter ve belgelerin ibraz edilmesi, tutanakların düzenlenmesi, görüntülü ve sesli görüşme sağlanması gibi vergi incelemelerine ilişkin işlemlerin elektronik ortamda yürütülmesini sağlamak üzere Bakanlık tarafından oluşturulan her türlü elektronik sistemi,

j) Güvenli elektronik imza: 15/1/2004 tarihli ve 5070 sayılı Elektronik İmza Kanununun 4 ncü maddesinde niteliklerine yer verilen elektronik imzayı,”

√ Yönetmeliğin 4’ncü maddesinin üçüncü fıkrası ‘ Vergi inceleme sürecinde, Bakanlık tarafından oluşturulan elektronik sistem araçları kullanılabilir.’ biçiminde teselsül etmiştir.

√ Aynı Yönetmeliğin 12’nci maddesinin dördüncü fıkrasına; elektronik ibraz sonrası üretilen belgelerin e-imza ile imzalanabileceğini hüküm altına alan aşağıdaki cümle eklenmiştir.

“Defter ve belgelerin elektronik ortamda ibrazı üzerine sistem tarafından ibraz durumunu gösteren bir belge üretilir ve söz konusu belgeyi mükellef veya mükellef tarafından defter ve belgelerin ibrazı için vekâlet verilenler güvenli elektronik imza ile imzalar.”

√ Aynı Yönetmeliğin 16’ncı maddesine ikinci fıkrasından sonra gelmek üzere inceleme tutanaklarının elektronik ortamda düzenlenebileceğini ortaya koyan aşağıdaki fıkra eklenmiş ve diğer fıkralar buna göre teselsül ettirilmiş, mevcut üçüncü fıkrasına da yine aşağıdaki cümle eklenmiştir.

“(3) İnceleme tutanakları, Bakanlık tarafından oluşturulan sistem aracılığıyla elektronik ortamda düzenlenebilir. İnceleme tutanaklarının Bakanlık tarafından oluşturulan sistem aracılığıyla elektronik ortamda düzenlendiği durumlarda, mükellef veya mükellef tarafından inceleme tutanaklarını imzalamak üzere vekâlet verilenler, söz konusu tutanakları güvenli elektronik imza ile imzalar.”

“Bu fıkranın uygulanmasında üçüncü fıkra hükmü saklıdır.”

Bir süredir defter ve belgelerin elektronik ortamda ibrazı, dijital sistemler üzerinden bilgi talebi ve dijital ortama yüklenen vergi inceleme raporları uygulaması söz konusu iken buna karşın; inceleme tutanaklarının imzalanması aşamasında mükellef ya da vekili fiziki olarak hazır bulunmak zorundaydı.

Görüleceği gibi mezkur Yönetmelik değişikliğindeki en önemli yenilik olarak inceleme tutanaklarının da artık elektronik ortamda düzenlenmesi ve mükellef veya vekilinin bu tutanakları güvenli elektronik imza ile imzalayabilecek olması değerlendirilebilir.

√ Aynı Yönetmeliğin 17’nci maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi ise tutanağın düzenlenme yerinin “elektronik ortam” olarak kabul edilebileceğini hüküm altına alacak şekilde aşağıdaki gibi değiştirilmiştir.

“a) Tutanağın düzenlenme yeri ve tarihi (Bakanlık tarafından oluşturulan sistem aracılığıyla elektronik ortamda düzenlenen tutanaklarda, tutanağın düzenlenme yeri elektronik ortam olarak kabul edilir.),”

√ Aynı Yönetmeliğin 22’nci maddesinin ikinci fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir:

“(2) 16’ncı maddenin altı, yedi ve sekizinci fıkrası hükümleri saklıdır.”

(6) Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, ilgilileri tutanakları imzalamaları için zorlayamazlar. İlgililer tutanakları imzalamaktan çekindikleri takdirde tutanakta bahis konusu edilen olaylar ve hesap durumlarını ihtiva eden defter ve belgeler, nezdinde inceleme yapılandan rızasına bakılmaksızın alınır ve inceleme neticesinde tarh edilen vergiler ve kesilen cezalar kesinleşinceye kadar geri verilmez. İlgililer her zaman bu tutanakları imzalayarak defter ve belgeleri geri alabilirler.

(7) Suç delili olan defter ve belgeler mükellefin rızasına bakılmaksızın alıkonulur.

(8) Alıkonulan defter ve belgeler yazı ile mükellefin bağlı bulunduğu vergi dairesine gönderilerek muhafazası sağlanır. Vergi dairesi, kendisine gönderilen defter ve belgelerin muhafazası için gerekli tedbirleri alır.

SONUÇ

Çalışma kapsamında vergi incelemelerine konu defter ve belge ibrazının bir süredir elektronik sistem üzerinden gerçekleştirilebilmesine ilave olarak inceleme tutanaklarının da güvenli elektronik imza ile mükellef veya vekili tarafından imzalanması olanağı ile birlikte vergi inceleme süreçlerinin önemli ölçüde dijitalleştiği belirtilebilir. Zira; uzlaşma müesseselerinin varlığı ve uygulamadaki önemi düşünüldüğünde vergi İncelemelerinin baştan sona elektronik ortamda yapılması noktasında yapılan düzenlemeler, başta tarhiyat öncesi uzlaşma yönetmeliği olmak üzere bağlantılı diğer konularda da paralel düzenlemelerle devam ettirilerek bütünsellik kazanabilecektir.

Çalışmaya konu elektronik ortamda vergi incelemesinin yapılabilmesi biçiminde mevzuatta yerini alan bu önemli uygulama, 21. yüzyılda gereksiz fiziki defter, belge ve dosya taşınması gibi külfetleri ve yanı sıra inceleme sürecinde inceleme elemanı şahsında İdare ile mükellef veya vekilinin fiziki olarak yan yana gelmesi zorunluluğunu ortadan kaldırması noktalarında oldukça önemli ve gereklidir.

Ancak bahse konu uygulamanın yaratması beklenen şeffaflık, verimlilik, zaman ve maliyet tasarrufu gibi pek çok avantajın yanı sıra başta yazılım-donanım anlamında doğacak açıklardan ve siber saldırı vb. den kaynaklanabilecek telafisi güç durumlar olmak üzere, mükelleflerin sürece entegre olmasının zaman alabilmesi, internet altyapısından kaynaklı kilitlenmeler, gecikmeler, Bakanlığın sürece uyum sağlayacak yeterli niteliğe sahip inceleme elemanı sayısı yetersizliği gibi dezavantajlarını da gözeterek düzenlemenin amacına uygun bir şekilde pratiğe geçmesi için ilave bir çaba göstermek gerektiği de tabiidir. Aksi halde en iyi ihtimalle uyum sürecinde konu bağlamında dijitalleşmenin yaratması beklenen avantajlardan ziyade dezavantajlar gündeme gelecek ve kuvvetle muhtemel ortaya çıkacak iş yükü de zaten uzun süredir bu noktada mağdur edilen Muhasebe Mali Müşavirlik meslek mensupları olarak Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlere kalabilecektir. Uyum ya da geçiş sürecinin mümkün olabildiği kadar az sancılı geçmesinin yol ve yöntemi Bakanlık ile başta TÜRMOB ve TOBB olmak üzere sürecin tarafı olan Odaların ve tarafların eğitim, bilgilendirme vb. projeleri hayata geçirmesidir.

KAYNAKÇA

— 213 sayılı Vergi Usul Kanunu

Resmî Gazete Tarihi: 10-11-12/1/1961 Resmî Gazete Sayısı: 10703-10704-10705

Web Erişimi https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.4.213.pdf Erişim Tarihi:04.06.2025

— Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik

Resmî Gazete Tarihi: 31.10.2011 Resmî Gazete Sayısı: 28101

Web Erişimi https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=15452&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5

Erişim Tarihi:04.06.2025

— Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik

Resmî Gazete Tarihi: 28.06.2022 Resmî Gazete Sayısı: 31880

Web Erişimi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2022/06/20220628-2.htm Erişim Tarihi:04.06.2025

— Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik