Mahmut ESEN
E. Mülkiye Başmüfettişi
[email protected]
“Sayamadığınız, ölçemediğiniz hesaplayamadığınız olayları tanıyamazsınız.” Galileo Galile
I–GİRİŞ
16.12.2022 gün ve 7427 sayılı 2023 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu, 31.12.2022 gün ve 32060 sayılı (M) Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
4.09.2022 günlü Resmi Gazete’de yayınlanmış olan Orta Vadeli Programda belirlenmiş politika; hedef/ önceliklere göre ve özel mevzuatına göre hazırlanmış olan 2023 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Teklifinin, TBMM yapılan görüşmeler sonucunda da kayda değer bir değişikliğe uğramadan, TL/Kuruşuna dokunulmadan aynen kabul edildiği görülmüştür.
Ülke ve ulus sorunların tespiti ve alınması gereken önlemler açısından; kamunun gelirlerinin toplanması, giderlerin gerçekleştirilmesi, açıkların finansmanı, kamunun varlık ve borçları ile diğer yükümlülüklerinin yönetimini kapsayan kamu maliyesinin durumunun iyi bilinmesi ve gelişmelerin yakından izlenmesi özel bir önem taşımaktadır.
Bu bağlamda merkezi yönetim bütçesi kanunları, tasarı/gerekçeleri ve ekleriyle birlikte güncel nitelikli, önemli bilgileri içermektedir.
Bu yüzden yazımızda 2023 yılı merkezi yönetim bütçesinin gelir, gider ve bütçe denge rakamlarının; 2022 yılına ait gerçekleşmeler ışığında değerlendirilmesinin yapılması, kamu maliyesi konusundaki gelişmelerin kolaylıkla algılanması/izlemesi/değerlendirilmesi için yararlı olacağı düşünülen temel verilere ( yurttaşlık bilgilerine) içerikte yer verilmesi amaçlanmaktadır.
II-2023 YILINA AİT TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER/HEDEFLER
Bilindiği üzere merkezi yönetim bütçelerinin hazırlanmasında temel doküman olan Orta Vadeli Programlar (OVP); ülke ekonomisine ilişkin makro politikaları, temel ekonomik büyüklükleri, gelecek üç yıla ait gelir/giderleri, bütçe dengesi vb. bilgi/belgeleri içermektedir.
Hazine ve Maliye Bakanlığı ile Strateji ve Bütçe Başkanlığınca On Birinci Kalkınma Planı esasları dikkate alınarak hazırlanmış ve Cumhurbaşkanınca 4.10.2022 tarihinde onaylanmış olan Orta Vadeli Programla (OVP) belirlenmiş olan 2023-2025 dönemini kapsayan makroekonomik göstergelerden bazılarının gerçekleşme durumları ve gerçekleşme tahminleri ve program hedefleri Tablo:1’de gösterilmiştir.
OVP Yer Alan Temel Ekonomik Büyüklüklere Göre:
GSYH (Cari Fiyatlarla)
2022 yılında 13,429 trilyon TL. olarak gerçekleşeceği tahmin edilmiş GSYH’nin; 2023 yılında (%39 oranında artışla) 18,654 trilyon TL.ye ulaşması hedeflenmiştir.
2022 yılında %5 olarak gerçekleşeceği tahmin edilen GSYH büyümenin 2023 yılında aynı oranda artacağı hedeflenmiştir.
Kişi Başına Gelir (GSYH, Dolar)
2022 yılında 9.485 Dolar olarak gerçekleşeceği tahmin edilen kişi başı gelirin 2023 yılında (%6 oranında artışla) 10.071 Dolar olması programlanmıştır.
Dış Ticaret (Milyar Dolar)
2022 yılında 255 milyar Dolar olarak gerçekleşeceği tahmin edilmiş ihracatın; (%3,9 oranında artışla) 2023 yılında 265 milyar Dolara yükselmesi beklenmektedir.
2022 yılında 360 milyar Doları olarak gerçekleşeceği tahmin edilen ithalatın; 2023 yılında (%4,1 oranında düşüşle) 345 milyar Dolar olacağı programlanmıştır.
2022 yılında -105 milyar Dolar olarak tahmin edilmiş dış ticaret açığının; 2023 yılında -80 milyar Dolar olarak devam edeceği öngörülmüştür.
2022 yılında %70,8 seviyesinde olan ihracat/ithalat oranının, 2023 yılında %76,8 yükseltilmesi hedeflenmiştir.
Cari İşlemler Dengesi (Milyar Dolar)
2022 yılında -47,3 milyar Dolar açık veren cari işlemler dengesinin, 2023 yılındaki açık miktarının -22 milyar Dolara düşeceği tahmin/programlanmıştır.
2022 yılında -5,9 olan tahmin edilen cari açığın milli gelire oranı, 2023 yılı için -1,2 milyar Dolar olarak programlanmıştır.
2023 yılı sonunda %65 olarak gerçekleşeceği tahmin edilen TÜFE’nin 2023 yılı %24,9 düşmesi programlanmıştır.
2022 yılında %10,8 olan işsizlik oranının 2023 yılında %10,4’e gerilemesi öngörülmüştür.
Bütçe hazırlanmasında temel veri olmakla birlikte OVP yer alan tahmin/hedeflerde tutarsızlıklar ve çelişkiler bulunduğu, bu yüzden sıklıkla revize edildiği görülmektedir.
(Örneğin 2022-2024 yıllarına kapsayan OVP’da 2022 yılında ortalama Dolar kuru 9,24 TL, TÜFE oranı ise 9,8 olarak açıklanmıştır. Oysa daha sonraki OVP’de ise 2022 yılı için Dolar kuru 16,62 ve TÜFE ise %65 olarak gerçekleşecekleri tahmine yer verilmiştir.)
III- 2023 YILI MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇESİ
A-Bütçe Giderleri
a)-Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Giderler
2022 yılı merkezi yönetim bütçe giderlerinin ekonomik sınıflandırmaya göre tahmin/gerçekleşme durumları; 2023 yılı giderlerindeki tahminler ile 2023/2022 gider değişim oranlarına Tablo 2’de yer verilmiştir.
Merkezi yönetim bütçesi giderleri 2022 yılında 1.750,9 milyar TL olarak tahmin edilmiş, yıl içinde çıkarılan 29.06.2022 gün ve 7414 sayılı ek bütçe yasası ile 1,080 trilyon TL gider ilavesi ile toplam giderler 2.831,5 milyar TL ulaşmıştır. Yıl içindeki ödenek artışı oranı %61,7 seviyesindedir.
Yıl ortasındaki ek bütçe ile yapılmış/yenilenmiş tahminlere karşın bütçe giderleri %3,9 artış ile 2.941,4 milyar TL. gerçekleşmiştir.
2023 yılı giderleri ise 4.468,5 milyar TL olarak tahmin edilmiştir. 2022 yılına ait gider gerçekleşme rakamlarına göre 2023 yılı merkezi yönetim bütçe giderlerinde %52 oranında artış tahmin edilmiştir.
2023 yılı merkezi yönetim bütçesinde, önceki yıllarda da olduğu gibi, en büyük payı cari transfer giderleri oluşturmaktadır. Cari transfer giderlerini personel giderleri izlemektedir. Gider büyüklükleri sıralamasında üçüncü sırayı 565,5 milyar TL ile (gider bütçesi toplamının %12,6 sini oluşturan) faiz giderleri almıştır.
Gider tahminlerinde önceki yıl gerçekleşmelere göre %52 oranındaki artışlara karşın; bazı (cari sermaye transferleri; sermaye, mal ve hizmet alım vb.) giderlerin toplam giderler içindeki paylarında gerileme dikkat çekmektedir. Bütçede denkliğin sağlanması için bu ödeneklerin belirlenmesinde kısıntıya gidildiği, diğer bir anlatımla tahminlerde gerçekçi tespit yapılmadığı değerlendirilmektedir.
Cari Transferler
Bütçe giderleri arasında en büyük payı oluşturduğu için cari transfer giderlerine ilişkin bütçe tahmin ve gerçekleşmeleri özel bir önem arz etmektedir.
2022 yılı bütçesinde cari transfer giderleri için 2022 yılı Haziran ayı sonunda kabul edilmiş ek bütçe ile eklenenler dahil 1.078 milyar TL ödenek tahmin edilmiş, yıl sonunda gerçekleşme ise %4,5 artışla 1.126 milyar TL olmuştur.
2023 yılı cari transfer giderleri için 2022 yılı gerçekleşmelerine göre %49 oranında artışla 1.881,9 milyar TL tahmin edilmiştir.
Bu miktar merkezi yönetim bütçe giderleri toplamının %37,6 sına karşılık gelmektedir.
Bilindiği üzere transfer ödemeleri, sermaye birikimi hedeflemeyen ve cari nitelikli mal ve hizmet alımını finanse etmek amacıyla yapılan karşılıksız ödemeleri kapsamaktadır.
Nitelikleri ve bütçedeki payının büyüklüğü nedeniyle kamu maliyesi hakkında daha somut bilgiler elde edilebilmesi için cari transfer giderlerinin ayrıca/ayrıntılı incelenmesinde yarar bulunmaktadır.
Bu bağlamda somut/sağlıklı bilgi edinilmesi için 2022 yılı bütçesindeki cari transfer harcamalarının tahmin ve gider gerçekleşmelere Tablo 3’de yer verilmiştir.
Tablo incelenmesinden de anlaşılacağı üzere cari transfer giderleri içinde en büyük payı; SGK’ya yapılmış yardım ödemeleri oluşturmaktadır. 2022 yılında SGK’ ya 389,9 milyar TL yardım yapılmıştır. Bu miktar cari transfer giderleri toplamının %35’ine ve merkezi yönetim bütçesi giderleri toplamının 13’2 sine karşılık gelmektedir. Bu yüzden merkezi yönetim bütçesindeki en büyük “kara deliklerinden” birinin SGK olduğu anlaşılmaktadır.
2023 yılında sorunun boyutlarının daha da büyüyeceği/artarak devam edeceği görülmektedir.
Zira 2023 yılı bütçesi bağlandıktan sonra bile genel seçim yılı olmasının da etkisiyle 2,250 milyon EYT’ liye emeklilik hakkı verilmesi; emekli aylıklarına %30 oranlı zam yapılması, asgari emekli aylıklarının yükseltilmesi vb. bir dizi gider artıcı kararlar alındığı/alınmaya devam edildiği görülmektedir. Sadece 2,250 milyon EYT’ linin emekli olması halinde SGK’dan aylık ödenen mevcut 13 milyon sigortalı dosya sayısı (%17,3 artışla) 15,2 milyona ulaşacak, yıl içinde bayram ikramiyesi ile birlikte asgari 153,5 milyar TL ek/önceden öngörülmeyen emekli aylığı ödemelerinin yapılması gerekecektir.
Ayrıca Ülkemizde yüksek enflasyon durumu hız kesmeden devam etmektedir.
Yukarıda belirtilen nedenlerle 2022 Eylül ayında son şekli verilmiş/bağlanmış olan 2023 yılı bütçesinde SGK için ayrılmış bütçe transfer ödeneklerinin yetersiz kalacağı açıktır.
Bu yüzden SGK’nın gelir/giderlerinin ayrıca ve özel olarak göz önünde bulundurulmasında/ayrıntılı incelenmesinde yarar vardır.
Sosyal Güvenlik Kurumunun giderlerinin hatırlatılması/konunun somutlaştırılması ve bütüncül olarak değerlendirilmesi bağlamında SGK’nın 2022 yılı Ekim ayı itibarıyla gerçekleşen gelir/gider bütçeleri rakamları, bütçe dengesi Tablo: 4’de gösterilmiştir.
Tablo incelemesinden de anlaşılacağı üzere önceki yıllarda olduğu gibi 2022 yılında da SGK’nın gelirlerinin giderlerini karşılayamadığı, merkezi yönetim bütçesinden görev zararları ve Hazine yardımları kapsamındaki 329,8 milyar TL bütçe transferine karşın 41,9 milyar TL açık verdiği görülmektedir.
SGK’da 2022/Ekim ayı itibarıyla;
-Toplam 26.246.297 kişi aktif /çalışan sigortalı; 13.893.730 pasif (Aylık/gelir alan) sigortalı bulunmaktadır. Aylık ödenen kişi sayısına göre aktif/pasif oranı 1,83 dür. Başka bir anlatımla bir emekliyi 1,83 sigortalı finanse etmektedir.
-Sigortalıların bakmakla yükümlü olduğu (bağımlı) kişi sayısı 34,449.971 olduğundan halen faaliyetlerini sürdürmeye devam eden yardımlaşma sandıklara bağlı olanlarla birlikte ülkemizdeki sigortalıların toplam sayısı 75.028.751 olup nüfusumuzun %89’unu içermektedir. Nüfusun geriye kalanı 9.091.747 kişi (%11) ise zorunlu GSS olarak tescil edilmiştir. Bunlardan 6.939.007 kişinin GSS primi Devlet tarafından ödenmektedir. Bu bağlamda 2022 yılında Devlet tarafından toplam 33,5 milyar TL ödeme yapılmıştır. Geriye kalan 2.152.740 kişi ise zorunlu GSS primini kendileri ödemektedir.
– 559,3 milyar TL prim geliri olmak üzere toplam geliri 793,7 milyar TL’ dir. 219,4 milyar TL. sağlık gideri olmak üzere toplam gideri 835,6 milyar TL’ dir. Bütçe – 41,9 milyar TL açık vermiştir.
-Prim gelirleri; emekli aylığı ve sağlık giderlerinin sadece %73,7 karşılamaktadır. (SGK Aylık İstatistik Bültenleri)
2023 yılı bütçe tahminlerine göre SGK’nın:
1.101,7 milyar TL prim geliri olmak üzere toplam geliri 1.478,9 milyar TL.dir.
Buna karşılık 1.045 milyar TL si sigorta ödemeleri, 379 milyar TL si sağlık giderleri olmak üzere toplam 1.538 milyar TL gideri olacağı, 59,1 milyar TL gelir/gider farkı oluşacağı, bütçe dengesinin HMB tarafından yapılacak 582,9 milyar TL bütçe transferi kapsamında sağlanacağı belirtilmiştir.
Yukarıda özet olarak belirtilmiş durumlar dikkate alınarak SGK’nın bozulan aktüeryal dengesinin hızla düzeltilmesi gerekmektedir.
Diğer yandan; cari transfer giderleri içinde SGK yapılan bütçe transfer ödemelerinden sonra büyüklük itibarıyla ikinci sırada mahalli idareler için vergi gelirlerden ayrılan pay ödemeleri almaktadır.
2022 yılında mahalli idarelere 352 milyar TL. pay ödemesi yapılmıştır.
Bunu 255,8 milyar TL. tutarındaki hane halkına yapılmış çeşitli sosyal yardım ödemeleri izlemektedir.
Ayrıca bütçede denklik, bütçe açığında oluşacak artışlar yönünden; 5.1.2023 gün ve 7434 sayılı KAMU FİNANSMANI VE BORÇ YÖNETİMİNİN DÜZENLENMESİ HAKKINDA KANUNDA DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA DAİR KANUN bağlamında konut finansmanını desteklemek amacıyla getirilmiş olan yıl içinde HMB tarafından bankalara yapılması gereken 220 milyar TL. aktarılması konusunu da dikkate almak gerekmektedir.
Mal ve Hizmet Alımları
Önceki yıllarda olduğu gibi 2022 yılında mal ve hizmet alım giderleri; bütçe tahminlerinin üzerinde (%119,7) 257 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.
2023 yılında mal ve hizmet alım giderleri için %24 artışı ile 318,6 milyar TL ödenek konulmuştur.
2023 yılı mal ve hizmet alım giderleri ödenekleri artış oranının öngörülen enflasyon oranı civarında kaldığı, önceki yıllardaki gider gerçekleşmelerine göre mal ve hizmet alım giderlerinin toplam giderler içindeki göre payının düştüğü görülmektedir.
Ayrılmış ödenek miktarının yetersiz kalacağı, gerçekçi olmadığı değerlendirilmektedir.
Sermaye (Yatırım) Giderleri
2022 yılı sermaye giderleri; tahminlerin %34 üzerinde bir artışla 276,4 milyar TL gerçekleşmiştir.
Buna karşın 2023 sermaye giderleri için sadece %14,3 artışla 315,8 milyar TL ödenek belirlenmiştir.
Ödenek artışı, öngörülmüş enflasyon oranın da altında kalmaktadır. Yatırım giderlerinde daralma görülmektedir.
Kamulaştırma giderleri hariç 282,3 milyar TL olan merkezi yönetim yatırım ödeneklerinin; yarısından fazlası (%55,2), ulaştırma-haberleşme ile diğer kamu hizmetleri (iktisadi/sosyal) sektörleri arasında paylaştırılmıştır.
Diğer yandan toplam yatırım ödeneklerinden eğitime (%21), tarıma (%13,4 ), sağlık için (%13,8 ) oranında ödenek ayrılmıştır. Diğer sektörlerin (imalat, madencilik, enerji, turizm, konut) tümü için ayrılabilmiş ödeneklerin toplamı 8,5 milyar TL. olup yatırım ödeneklerinin sadece (%3’ü) oranındadır.
(Mahalli idareler/KİTLER/SGK ve döner sermeyeli kuruluşların yatırımlarıyla birlikte toplam kamu yatırımları 629,2 milyar TL ulaşmaktadır.)
Öte yandan 2023 yılı yatırım giderleri için ayrılmış olan 282,3 milyar TL. ödeneğin merkezi yönetim kapsamındaki 224’ ü aşkın kuruluşlara göre dağılımının incelenmesinde; ödeneğin %68’inin (5) kurum/kuruluş arasında paylaştırıldığı görülmektedir.
Bu kuruluşlar için asgari 32,7 milyar TL. ve azami 45,2 milyar TL. olacak şekilde ödenek ayrılmıştır. Yatırım ödeneklerinin büyüklüğü ile öne çıkan bu kuruluşlar,( ödenek miktarlarına göre yapılmış bir sıralamaya göre) Ulaştırma ve Alt Yapı Bakanlığı, MEB, DSİ ve KGM, Sağlık bakanlıkları/genel müdürlüklerdir.
Bu arada 2023 yılı bütçesinde AKP hükümetlerinin prestijli projelerinden olan Köylerin Alt yapısının Desteklenmesi Projesi (KÖYDES) için 3,8 milyar TL, ayrıca Belediyelerin Su Kanalizasyon ve Altyapı Projesi (SUKAP) için de 1,5 milyar TL. ödenek ayrılmıştır.
Bilindiği üzere kamu yatırımların bir bölümü de kamu-özel işbirliği (KÖİ) yöntemi ile gerçekleştirilmektedir. Bu tür işbirliklerinin kurulması ile kamu altyapı ve hizmetlerinin tasarlanması, finanse edilmesi, inşa edilmesi, işletilmesi ve bakımı amaçlanmaktadır.
Ülkemizde gerçekleştirilen KÖİ projelerinde 4 farklı KÖİ modeli kullanılmaktadır. Bu modeller arasından en çok kullanılanları 123 projeyle Yap-İşlet-Devret ile 116 proje İşletme Hakkı Devri yöntemleridir. Bunları (18) projeyle Yap-Kirala-Devret ve (5) projeyle Yap-İşlet modelleri takip etmektedir.
KÖİ modeliyle gerçekleştirilen projelerin yatırım tutarlarının sektörel dağılımına bakıldığında 2022 Ocak ayı fiyatlarıyla 28,1 Milyar ABD Doları ile karayolu sektörünün ilk sırada olduğu görülmektedir. Havaalanları ise 22 Milyar ABD Doları ile ikinci sıradadır. Bu yatırımları 19,9 Milyar ABD Doları ile enerji projeleri, 11,9 Milyar ABD Doları ile Yap-Kirala-Devret yöntemi ile yapılmış sağlık projeleri takip etmektedir.
İşletme hakkı devri bedellerinin sektörel dağılımına bakıldığında havaalanlarının 67,7 Milyar ABD Doları birinci sırada bulunduğu görülmektedir. Bunu 20,8 Milyar ABD Doları ile enerji sektörü, 3 Milyar ABD Doları ile limanlar ve 2,9 Milyon ABD Doları ile yat limanları takip etmektedir.
(Cumhurbaşkanlığı SBB-2022 yılı Ocak ayı itibarıyla)
Faiz Giderleri
2022 yılı faiz giderleri 310,9 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Gerçekleşme oranı %94,3 civarındadır. Faiz giderleri toplam giderlerin % 10,6’ sını oluşturduğu görülmektedir.
Ancak 92,5 milyar TL tutarındaki kur korumalı mevduat (KKM) adı altında bankalara yapılan ödemeler, faiz ödemesi olarak gösterilmediği bilinmektedir. Bu yüzden 2022 yılına ait gerçek faiz giderleri 403,4 milyar TL olup 2022 yılı bütçesinde faiz giderlerinde gerçekleşme oranı yüzde 123’tür. Dolaysıyla 2022 yılında faiz giderleri toplam giderler içinde payı %13,7 olduğu anlaşılmaktadır.
(https://www.sozcu.com.tr/2023/ekonomi/secime-makyajli-butce-ile-giriyoruz-7561303/)
2023 yılı bütçesinde ise faiz ödemeleri için önceki yıl gerçekleşmelerine göre % 82 oranında artışla 565,5 milyar TL ödenek ayrılmıştır. Toplam giderler içindeki faiz giderlerinin payının %12,6 de bırakılmış olduğu görülmektedir.
Oysa merkezi yönetimin brüt iç/dış borç stoku da sürekli artış eğilimindedir. Nitekim 2022 yılı sonunda merkezi yönetim borç stoku önceki yıla göre % 47 artışa 4.033,2 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Borç stokunun 1.392,1 milyar TL. tutarındaki kısmı Türk Lirası cinsi, 2.641,1 milyar TL. tutarındaki kısmı döviz cinsi borçlardan oluşmaktadır.
(HMB, Merkezi Yönetim Borç Stoku İstatistikleri 2007-2022)
Personel Giderler
Personel giderleri ve bağlısı SGK devlet prim ödemeleri, (ikisi birlikte) 2022 yılı merkezi yönetim bütçesinde 712 milyar TL. olarak gerçekleşmiştir.
Personel giderleri (SGK primleri dahil) gider bütçesinin %24,2 sini oluşturmuştur.
2023 yılı bütçesinde personel ve SGK prim ödemleri için 1.102,3 milyar TL ödenek ayrılmıştır. Ödenek artış oranı %55’dir. Merkezi yönetim bütçe giderlerinin %24,6 sının personel giderlerine ayrıldığı görülmektedir.
Önemi nedeniyle kamu idarelerinde istihdam edilen kamu personelinin sayıları ve statüleri hakkında özlü bilgiler aşağıya çıkarılmıştır.
30.09.2022 itibarıyla kamu sektöründe toplam 5.052.409 personel istihdam edilmiştir. (Cumhurbaşkanlığı SBB-2023) Bir önceki yılın aynı döneminde istihdam edilenleri göre bir yıl içinde (%3,6 oranında) 176.206 personel artışı olmuştur.
2022 yılı Eylül sonu itibarıyla kamuda istihdam edilen 5.052.409 personelden:
4.068.993 kişi merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idarelerinde; 777.024 kişi il özel idareleri, belediyeler ve bağlı kuruluşlarda; 206.392 kişi de (KİT’ler vb.) diğer kamu idarelerinde görev yapmaktadır.
Kamu sektöründe görevli 5.052.409 personelden; %60,5 i kadrolu (memur), %11,62’si sözleşmeli, %24,42 ü işçi ve %3,3’ ü ise geçici/diğer personel statüsünde istihdam edilmektedir.
Genel bütçe kapsamındaki 44 kamu idarelerinde kullanılabilir (boş olanlar dahil) kadro/ pozisyon sayıları bakımından büyüklük itibarıyla ilk sırada 1.292.837 rakamı ile MEB yer almaktadır. MEB’i 707.806 kadro rakamı ile Sağlık B., 376.595 rakamı ile EGM, 250.440 rakamı ile Adalet Bakanlığı, 209.156 rakamı ile de Diyanet İşleri Başkanlığının izlediği görülmektedir.
Cumhurbaşkanlığında ise 470 kadrolu, 2.080 sözleşmeli olmak üzere toplam 2.550 adet personel kadrosu/pozisyonu bulunmaktadır. (Gerekçe, 2023)
Örtülü Ödenek
Örtülü ödenek giderleri olarak gizli hizmet ile diğer sermaye giderleri tertibinden 2022 yılında (3.478+703) 4,2 milyar TL harcama yapılmıştır.
2021 yılında bu kapsamdaki gider gerçekleşmesine göre (2,8 milyar TL) 2022 yılında örtülü ödenek giderlerinde %50 oranında artış olmuştur.
b)-Fonksiyonel Sınıflandırmaya Göre Giderler
Fonksiyonel sınıflandırmaya göre 2022 ve 2023 yılına ait merkezi yönetim bütçe giderlerine ilişkin tahmin/gerçekleşme durumları ve toplam giderler içerisindeki payları Tablo 5’de gösterilmiştir.
2022 bütçe gerçekleşme rakamlarına göre 2023 yılı bütçe giderleri tahminlerinde ortalama %63,5 oranında artış öngörülmüştür.
Fonksiyonel sınıflandırmaya göre 2022 ve 2023 yılı bütçe giderlerinde en büyük pay, genel kamu hizmetlerine ayrılmıştır.
Anılan yıllara ait bütçe giderlerinde genel kamu hizmetleri payından sonra, ikinci sırada ekonomik işler giderleri, üçüncü sırada sosyal güvenlik ve sosyal yardım hizmetler giderleri, dördüncü sırada da ise eğitim giderleri payları gelmektedir.
Son yıllarda ekonomik işlere ait giderlerde diğerlerine göre daha fazla artış olduğu gözlenmektedir. Nitekim 2022 yılı Haziran ayı sonunda kabul edilmiş ek bütçeye karşın ekonomik işlere ait giderlerde yine de %121,3 artış olmuştur.
2023 yılı fonksiyonel bütçe gider tahminlerinde toplam giderler içinde genel kamu hizmetleri payı %30 oranında artırılmış, buna karşın ekonomik işler ve sosyal güvenlik ve sosyal yardım giderler paylarında gerileme olmuştur. Özellikle sosyal güvenlik ve sosyal yardım giderlerinde düşme değil artış olacağı değerlendirilmektedir.
Diğer yandan bazı sektörler için ayrılmış ödeneklerin büyük bölümünün personel giderlerine ait olduğunun göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Örneğin 2021 yılında Milli Eğitim Bakanlığının 152,5 milyar TL olan ödeneğinin 124,1 milyar TL si (%81,4’ü) SGK prim ödemeleri dahil personel ödemesidir.
B-Bütçe Gelirleri
Ekonomik sınıflandırmaya göre 2022 yıllarına ait merkezi yönetim bütçe gelirlerine ilişkin tahmin/ gerçekleşmeler ve gerçekleşme oranları; gelirlerin toplam gelirler içerisindeki payları ile 2023 yılı bütçesi gelir tahminleri Tablo 6’da gösterilmiştir.
2022 yılında 2.553 milyar TL. olarak tahmin edilen bütçe gelirleri %109,8 artış oranı ile 2.802,3 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.
Gerçekleşen gelirlerin 2.740,5 milyar TL.sı (%97,8’i) genel bütçe gelirleri; 48,9 milyar TL özel bütçeli kuruluşlar öz geliri (%1,7) ve 12,9 milyar TL si (%0,5) düzenleyici ve denetleyici kurum gelirleridir.
2.740,5 milyar TL olan toplam genel bütçe gelirlerinin 2.353,2 milyar TL.sini (%86) vergi gelirleri, 387 milyar TL. ise (%14) vergi dışı gelirlerden oluşmuştur.
Gerçekleşmiş vergi gelir türleri içinde ilk sırayı/en büyük payı 578,9 milyar TL. (%24,6 oranı) ile ithalattan alınan KDV almıştır. İkinci sırada 507,4 milyar TL (%21,5 oranı) ile Kurumlar Vergisi gelmektedir. Kurumlar Vergi gelirlerinde son yıllarda büyük artışlar olduğu görülmektedir.
(Örneğin 2020 yılında Kurumlar Vergisi gelir tahsilatı 105 milyar TL. olup toplam vergi gelirlerinin %12,6 sına karşılık gelmektedir.)
Kurumlar Vergisindeki yükselişin banka karlarındaki olağanüstü artışlardan kaynaklandığı dayandığı bilinmektedir.
Kurumlar Vergisi gelirlerini 419,7 milyar TL. (%18 oranı) ile ÖTV; 356,4 milyar TL. (%15 oranı) ile Gelir Vergisinden elde edilen gelirler izlemektedir.
2022 yılı Haziran ayı sonlarında kabul edilmiş ek bütçe tahminlerine göre bile vergi gelirleri; MTV hariç, tahminlerin üzerinde gerçekleşmiştir.
2023 yılında merkezi yönetim bütçe gelirlerinde 2022 yılı gerçekleşmelerine göre %136 oranında artış ile 3.810,1 milyar TL gelir öngörülmüştür.
Vergi gelirlerindeki 2022 yılı gerçekleşmelerine göre % 36 artışla 3.199,5 milyar TL, vergi dışı gelirlerde ise %45 artışla 562 milyar TL. gelir tahmininde bulunulmuştur. Bu bağlamda 2023 yılında: İthalden alınan KDV’den %61 artışla 931,4 milyar TL, Gelir Vergisinden %39 artışla 495 milyar TL, Kurumlar Vergisinden, %22 artışla 619 milyar TL, ÖTV’den, %22 artışla 510,6 milyar TL gelir tahmin edilmektedir.
Ülkemizde dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı yüksek sayılabilecek bir seviyede bulunmaktadır. Bu durum ise vergi sistemimizin adaletli olup olmadığı konusunda tartışmalara neden olmaktadır. Dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı %70 seviyesine yaklaşmıştır. Gelişmiş ülkelere bakıldığında bu oranın %50’den daha düşük olduğu görülmektedir.
Yukarıdaki rakamlardan da anlaşılacağı üzere vergi gelirlerinin %70’lere yakın bir bölümü dolaylı vergilerden elde edilmektedir. Gelir/kazanç ve servetler üzerinden alınmakta olan vergi gelirlerinin oranı düşüktür. Bilindiği üzere dolaysız vergiler zengin/fakir ayrımı yapmadan, “zorunlu tüketim maddelerini” de kapsayacak şekilde tahsil edildiği için haksız ve adaletsiz bir uygulamadır.
Sosyal adalet, gelir dağılımı, vergi adalet yönünden vergi gelirleri içindeki dolaysız vergilerin payının artırılması gerektiği açıktır.
C- Bütçe Dengesi
2022 yılı merkezi yönetim bütçe gelirleri, bütçe giderlerinin %95,2 sini karşılayabilmiştir. Faiz dışı fazlalık ise 172 milyar TL. dir.
2022 yılı bütçesi; tahmin edilmiş bütçe açığının %50 altında bir rakamla -139 milyar TL. net borçlanma ile denkleştirilmiştir.
Bununla birlikte 2022 yılın merkezi yönetim bütçe gelir/gider ve bütçe açığı rakamlarının gerçeği tam yansıtmadığı; seçimlere makyajlı bütçe ile girildiği; bu bağlamda 61 milyar TL. civarında Hazine borçlanma tahvil faizlerinin gider yerine gelir kaydedildiği , BOTAŞ’ın Rusya’ya olan 20 milyar ABD Doları borcunun ertelenmesi nedeniyle bütçedeki sermaye giderleri ve borç verme miktarlarının olması gerekenden düşük kaldığı, bütçe açığı rakamının küçük gösterildiğine ilişkin ciddi tespitler bulunmaktadır.
(https://www.sozcu.com.tr/2023/ekonomi/butceye-102-milyarlik-gizemli-faiz-yamasi-7565616/)
Diğer yandan yıllardır denk bütçe hazırlanamadığı, bütçe gelirlerinin giderleri karşılamaktan uzak olduğu bilinmektedir.
2023 yılı merkezi yönetim bütçe tahminlerine göre gelirler, bütçe giderlerinin %85,2 sini karşılayabilmektedir. Faiz dışı fazlalık ise 94 milyar TL.dir. Bütçe dengesinin – 659,4 milyar TL borçlanma suretiyle sağlanması hedeflenmiştir.
Bütçe giderlerinin gelirlere oranla daha fazla artması nedeniyle faiz dışı fazlalığın son yıllarda giderek küçüldüğü, bazı yıllar faiz dışı dengenin eksiye geçtiği, dolaysıyla borç asıllarından ödemelerin yavaşladığı görülmektedir.
D- Diğer Konular
Hizmet Bedellerinde Kuruşlu Ücretler
Kamu personeline ilave olarak yaptırılacak bazı hizmetler karşılığında kamu personeline verilecek olan ve bütçe kanunlarıyla her yıl yeniden belirlenen ücretlerin yine sembolik kaldığı görülmektedir.
Bu bağlamda;
- Ek ders vermekle görevlendirilen öğretim üyelerine (profesör) saat başına 130,1 TL,
- Konferans vermekle görevlendirilenlere 500 TL. aşmamak üzere,
- Fazla çalışma yapan memurlara saat başına 5,40 TL,
- Devlet memurlarına (24 saati geçen geçici görevleri için) kadro/ek göstergelerine göre 200 -235 TL arasında değişen gündelik,
Ödenecektir.
Kamu İdarelerin Ait Lojman/Sosyal Tesis ve Taşıt Sayıları
Genel bütçe kapsamında kamu idarelerine ait 193.157 adet lojman ve 1.465 adet sosyal tesis bulunmaktadır.
Satış/özelleştirme uygulamaları nedeniyle yıllar itibarıyla lojman ve sosyal tesis sayılarında azalma görülmektedir. Nitekim 2022 yılında bir önceki yıla göre 1.957 lojman sayısında 1957 ve sosyal tesis sayısında 16 adet düşme olmuştur.
Toplam 193.157 adet lojman/sosyal tesisin 179.815 adedi (%92,4’ü) altı kamu idaresine aittir. En fazla lojman/sosyal tesise sahip kamu idareleri (sırası ile) MSB, EGM, MEB, Sağlık B., J. Gn. K., Sağlık B. ve Adalet B. dır.
Genel bütçe kapsamındaki diğer 34 kamu idaresinin sahip olduğu lojman/sosyal sayısı ise 13.342 dir. (%6,9)’dir.
Genel bütçe kapsamındaki kamu idarelerinin muhtelif nitelikte 103.104 adet taşıtı vardır. Yıllar itibarıyla taşıt sayısında kayda değer bir artış olmadığı mevcut sayının korunduğu görülmektedir.
Mevcut taşıtların 49.798 adedi (%48’i) EGM ait olup, yedi personele bir taşıt isabet etmektedir. EGM’yi; MSB, Sağlık B. ve J. Gn.K. izlemektedir. (Gerekçe, 2023)
Tablolar İçin Tıklayınız
Kaynakça:
2022,2023 Yıllarına Ait Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Teklifleri ve Bağlı Cetveller, Bütçe Gerekçeleri,
https://www.sbb.gov.tr/merkezi-yonetim-butce-kanunlari/
Hazine ve Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü Merkezi Yönetim Bütçe İstatistikleri.
https://muhasebat.hmb.gov.tr/merkezi-yonetim-butce-istatistikleri
Yıllık Yatırım Programları.
Orta Vadeli Programlar.
https://www.sbb.gov.tr/orta_vadeli_programlar/
Hazine v e Maliye Bakanlığı Kamu Finansmanı İstatistikleri
https://www.hmb.gov.tr/kamu-finansmani-istatistikleri
(https://www.hazine.gov.tr/kamu-finansmani-istatistikleri)
Vatandaş Bütçe Rehberleri http://www.sbb.gov.tr/vatandas-butce-rehberi/
Bu makalenin tüm hakları www.alomaliye.com’a aittir. İktibas belirtilmeden ve linkimiz verilmeden (kaynak belirtilmeden) tamamı ya da bir kısmı herhangi bir ortamda (yazılı-görsel-işitsel-sanal-bulut-eğitim vb. ortamlar) kullanılamaz. Aksi kullanımlarda gerekli yasal işlemler yapılır.
